Archive for વાર્તા

મંજુફઈ

Posted in વાર્તા by saryu on September 28th, 2018

     મંજુફઈ                                                      લેખિકાઃ સરયૂ પરીખ

અમારા કિશોર વયના સાત પિત્રાઈઓમાં મંજુબેન કોઈના માસી, તો કોઈના ફોઈ હતાં. મારા પિતાના કાકાના દીકરી બહેન તેથી મારા મંજુફઈ. તેમનાં મોટીબેન મારા સગા મામી જેથી એમના બાળકોના મંજુમાસી હતાં. તેમનો સહવાસ મને બાળપણથી મળેલ કારણ કે મામાનું કુટુંબ ઘણા વર્ષો બહાર ગામ હોવાથી તેમના બંગલાના આગલા ભાગમાં મારા માતાપિતા, ભાઈ અને મારા કરતાં સાત વર્ષ નાની બહેન, રહેતા હતા. અને બંગલાના પાછલા ભાગમાં મંજુફઈ અને તેની દીકરી, શાંતુ રહેતાં હતાં.

શ્યામ વાન, સજાવટ વગરનો ચહેરો અને સાદા સાડલામાં મને મંજુફઈ ગામઠી લાગતાં. મને સમજ આવી ત્યારથી સમજાયું કે મંજુફઈ વિધવા હતાં. મને ખ્યાલ નથી કે એમને વાંચતાં લખતાં આવડતું હતું કે નહીં. મારા બા સાથે મંજુફઈની સંકોચપૂર્વકની રીતભાત જોઈ મને નવાઈ લાગતી. મારા બા તેમની સાથે હંમેશા માનપૂર્વક વ્યવહાર કરતાં પણ બન્ને વચ્ચેનો માનસિક કક્ષાનો તફાવત દેખાઈ આવતો. એક દિવસ મંજુફઈને હેડમાસ્તરે એક કાગળ પર સહી કરાવવા અમારે ઘેર મોકલ્યાં હતાં ત્યારે મને ખબર પડી કે જે હાઈસ્કુલમાં મારા માતા શિક્ષક હતાં, ત્યાં ફોઈ પટાવાળા તરીકે નોકરી કરી પોતાનો અને શાંતુનો જીવનનિર્વાહ કરતાં હતાં.

મંજુફઈની શાંતુ મારા કરતા વર્ષે મોટી તેથી બહાર જતી હોય તો હું ઘણીવાર એની પાછળ પડતી. હું છએક વર્ષની હોઈશ અને દિવસે મંજુફઈ અમારા પૂર્વજના ગામ, કોટડા જતાં હતાં. શાંતુ બસસ્ટોપ સુધી જવાની હતી, તો હું પણ હારે થઈ.

શ્રુતિ, હવે બસ ઊપડવાની તૈયારી છે. ચાલ આપણે ઘેર જવાનું છે.” શાંતુ બોલી. પણ મંજુફઈને બસમાં ચડતાં જોઈ મારું મન કાબુમા રહ્યું અને એમનો સાડલો પકડી હું બસમાં ચડી ગઈ.

અરે! સવિરેવા દે. નીચે ઊતરી જા.” મંજુફઈ કહેતા રહ્યાં ને હું તો સીટ શોધીને બેસી ગઈ. મંજુફઈએ શાંતુને બારીએથી બૂમ પાડી કહ્યું, “ભાઈભાભીને કેજે કે ચિંતા નો કરે…” અને તેમની સાથે ખાડાખબડિયા રસ્તે જતી બસમાં અમારા ગામડે પંહોચી ગઈ. મારા મોટાકાકાના કુટુંબને ત્યાં મને સોંપીને મંજુફઈ પોતાના ભાઈને ઘેર ગયાં.

પહેલી વખત મને ગામડાની નવીનતા જોવા મળી. વખતે તો માટીની ભીંતોવાળા ઘર, આગળ મોટી ઓંસરી અને આંગણામાં બે ગાયોને નીરણ નાખવામાં હું અનેરો આનંદ અનુભવી રહી. કાકી કહેતાં રહ્યાં, “અરે, રહેવા દે…” પણ મેં તો તેમની દીકરી સાથે છાણા થાપીને દીવાલ પર ચાંપવાની મજાય લીધી. ઘણું ચાલીને સીમના કુવે પાણી ભરવા જવાનું. ખેતરને આરે કુવે કોશ ચાલે, બે બળદ આગળ પાછળ જાય અને પાણી બહાર ઠલવાતું જાય, રાત્રે અંધારામાં ફાનસ લઈ સાંકડી ગલીમાં થઈ મારા મોટાકાકાને ઘેરથી મંજુફઈના ભાઈને ઘેર જવાનું. અહા! બધું કેવું મજાનું લાગતું હતું! ત્રણ દિવસ પછી મારા બાપુ મારી ચીજો લઈને આવ્યા. મારા આગ્રહથી બે દિવસ વધુ રોકાઈને અમે ભાવનગર શહેર પાછા ફર્યા.

પછી ફરી એક વખત ગામડાની મુલાકાતથી મને સમજાયું કે મંજુફઈ કેવા વાતાવરણમાંથી શહેરમાં સુધરેલા સમાજમાં ગોઠવાવા પ્રયત્ન કરી રહ્યાં હતાં. અને મારાં બા, જેમને મેં ભણેલાંગણેલાં, ખાદીના કપડા પહેરતા શિક્ષિકા તરિકે જોયાં, તે એક વખત ઘૂમટો તાણીને આવા ગામડામાં કઈ રીતે રહ્યાં હશે એનું તાદ્દશ તો નહીં પણ આછું ચિત્ર હું દોરી શકી.

એક બંગલામાં રહેતા હોવાથી મારો એક પગ ફોઈના ઘરમાં હોય. અને ખાસ કરીને ઉનાળાના વેકેશનમાં તેઓ બપોરે ઘેર હોય કે હોય, અમે તો એમના ઓટલે રમતા હોઈએ. મંજુફઈ તૈયાર થઈ, ચંપલ પહેરી બહાર નીકળે અને મારી બેનપણી પૂછી લે કે, “માસી ક્યાં જાવ છો?”

લે, ક્યાંકારો કર્યો? મોડું થાય છે પણ બેહવું પડશે.” ચંપલ ઊતારી થોડીવાર બેસે.

પણ કહો તો ખરા કે કપડું લઈને ક્યાં ચાલ્યાં?”

જરા નારાજગી સાથે જવાબ આપે, “ધૌપદીને ત્યાં.” મારી બેનપણી મારી સામે પ્રશ્નાર્થચિન્હ જેવું મોં કરી જોતા હું જવાબ આપું,

દ્રૌપદી, પેલા શીવણકામ કરે છે બહેન.” અમે હાસ્ય છૂપાવતા પાંચિકા રમવા માંડીએ.

સારું કામ કરવા જતાં હોય અને છીંક ખાધી તો આવી બને.

અટાણે છીંક ખાધી? કાઈં નહીં, બીજી છીંક ખાઈ લે એટલે અપશુકન નહીં થાય.” એમ સરળ ઉપાય બતાવી સારા પ્રસંગને અપશુકનથી બચાવી લેવાનો સંતોષ અનુભવે. બુધવારે બહારગામ જવાય અને જવું પડે તો આગલા દિવસે કોઈના ઘેર પસ્તાનું મુકી આવવાનું. એવી તો ઘણી માન્યાતાઓ શીખવાડતાં રહેતાં આવી વાતો મારી બાની પાસે દોહરાવું ત્યારે તે કહેતાં રહે કે, “આવી અંધશ્રધ્ધાની વાતો શું શીખી આવે છે? રજાઓમાં કાંઈક સારું શીખો.”

એકવાર ભાઈ અને તેના ભાઈબંધ, અમારા પાડોશીના છોકરાઓ સાથે મારામારી કરી પાછા ઘરમાં આવીને સંતાઈ ગયા. પાડોશી છોકરાઓના જોશીલા દાદી અમારે ઘેર હલ્લો લઈને આવ્યાં. વડીલોમાં મંજુફઈ હાજર હતાં તે ભાઈનું રક્ષણ કરવા આગળ ઊભાં રહ્યાં પણ ધક્કો વાગતા જરા પડી ગયા. મારા ભાઈ અને ભાઈબંધ પાછલી ગલીમાંથી છૂમંતર થઈ ગયા અને ત્યાર પછી અમારા ઘરમાંથી દુશ્મન ટોળું બડબડાટ કરતું જતું રહ્યું. પછી બનાવનું વર્ણન કરતાં મંજુફઈ કહેતાં, “અરે એવાં રાડ્યું પાડતા આવ્યા અને હું સામે ફરીને ઊભી રહી ગઈ પણ ડોશીએ મને પસાડી દીધી…”

મંજુફઈની અપભ્રંશીય ભાષાની મજા રોજબરોજ ચાલતી. જેમ કે, ‘પછાડીનેપસાડીકહે. શ્રુતિનું સવિ તો ઠીક પણ સગાની છોકરીનું નામકૃતિકાપડ્યું. તેને વાતવાતમાં ફોઈકુતરીકા બોલી દે ત્યારે અમે ખડખડાટ હસી પડતા.

શાંતુ મારા માટે ફેશનની આદર્શ. એ ટાપટીપ કરતી હોય તે હું જોયા કરું. એ દિવસે, ચૌદ વર્ષની શાંતુએ બજારમાં પોતે એકલી ખરીદી કરવા જાય તેવી જીદ કરી. મેં વચ્ચે મમરો મૂક્યો કે, “હું પણ સાથે જઈશ.” અંતે મંજુફઈ માન્યાં. હું શાંતુની સાથે બજાર જવા નીકળી. નોરતાના ઉમંગમા બંગડીઓ ખરીદી અને બીજે ચાંદલા ખરીદવા ગયા તેમા તેની દસ રુપિયાની નોટ વચ્ચે ક્યાંક પડી ગઈ. અરે, શાંતુના રઘવાટ સાથે અમે ચાર વખત રસ્તે ચક્કર માર્યા, પણ દસની નોટ મળી. અમે ઘેર આવી જાણ કરી . . . ને ધમાલ મચી ગઈ. મંજુફઈનો પિત્તો ગયો અને શાંતુને બે લપડાક લગાવી પણ પોતાનો બચાવ કરવાં શાંતુએ સામે હાથ ચલાવ્યા. જોયા પછી હું ભાગી.

બે ચાર દિવસ પછી શાંતુની બેનપણી સાથે અમે બોર વીણતાં હતાં. મને શું સૂજ્યું કે હું બોલી. “શાંતુ ખરીદી કરવા ગઈતી અને એના દસ રુપિયા ખોવાઈ ગ્યા. પછી તો ઘેર આવીને જે…”

બસ, શુતીડી. હું કહું ને કે તારે ઘેર જે…?” શાંતુનો આક્રોશ જોઈ મારી બોલતી બંધ થઈ ગઈ. દિવસથી કોઈની ખાનગી વાત બહાર ઉગલવાની ચેષ્ટા નથી કરી.

આસપાસની ઘણી બહેનો મંજુફઈના ઓટલે આવીને કલાકો વાતો કરતી, પણ તેમાં મારા બા ભાગ્યેજ થોડીવાર વાત કરવા આવતા. બાકી તો કોઈ પુસ્તક લઈને વાંચતા હોય. લાગતું કે મંજુફઈ સાથે ખાસ કોઈ સમાન વિષય હતો નહીં.

મામાના કુટુંબને પોતાના બંગલામાં રહેવા આવવાની શક્યતાની વાતો આવી રહી હતી. અમારું ઘર બંધાઈ રહ્યું હતું. દરમ્યાન અમારા અંતરના ઊંડાણને હચમચાવી નાખતો બનાવ બન્યો. અમે ત્રણ ભાંડરડાંમાંથી સૌથી નાની, પાંચ વર્ષની બહેનનું એક દિવસની માંદગીમાં અવસાન થયું. મંજુફઈ બહેનની માંદગીના દિવસે, બહેનની પથારીની આસપાસ અને તેનાં અવસાન બાદ મારાં બાની પાસે હતાં. પછીના દિવસોમાં ઘરની ગહેરી ઉદાસી અને ખાસ કરીને સાંજના સમયે આરતી જાણે વેદનાઘંટારવ વગાડતી હોય તેવું લાગતું. મંજુફઈ રોજ આવીને પહેલાં પથારી પાસે જઈ તાવમાં શાંત પડી રહેલ ભાઈના ખબર પૂછતાં ને પછી પગથીયા પર બેસતાં અને બા સાથે થોડી વાતો કરવા પ્રયત્ન કરતાં. માની સૂજેલી આંખો સામે જોઈને નજર વાળી ક્યાંક દૂર અવકાશમાં જોતાં બેસી રહેતાં.

ત્રણ-ચાર દિવસ થઈ ગયા. ખરખરો કરનાર આવતા બંધ થઈ ગયા પણ બાની આંખમાંથી ખરતાં આંસુ બંધ નહોતાં થતાં. મંજુફઈ રોજની જેમ આવીને બેઠાં. બહેનની વાત બાએ શરૂ કરી પણ આંસુના વહેણમાં વાત અટવાઈ ગઈ. હું રડમસ ચહેરે નજીકમાં રમતી એમની વાતો સાંભળી રહી હતી.

ભાભી, બસ હવે, આંસુ લૂછો.” મજુફઈએ ગળગળા પણ મક્કમ અવાજે બાને કહ્યું, “તમારું દિલ પથ્થરનું કરી નાંખો.” જાણે બાને ધક્કો મારીને અમ ભાઈબહેન પ્રતિ જાગૃત કરી દીધાં.

મંજુફઈએ કહ્યું તે પ્રમાણે, બાએ પોતાના ફૂલેલાં પોપચા પરથી આંસુ લૂછ્યાં અને મારી સામે જોઈ પ્રયત્નપૂર્વક આછું સ્મિત કર્યું. દિવસ પછી, મારા દેખતા બાને ક્યારેક રડતાં જોયાં.

એક અભણ ફોઈની સમજણ અને સલાહ પોતાના અનુભવમાંથી ઉદ્ભવી હશે! મારાં ભણેલાગણેલા બાને, ઘેલા લાગતા મંજુફઈએ સચોટ માર્ગદર્શન આપ્યું. આવી સંવેદના અને સમજવાળા અમારા મંજુફઈને અભણ કે અજ્ઞાની માનતી અમારી બાલિશતા ભોંઠી પડી ગઈ.

_________
સરયૂ પરીખ
saryuparikh@yahoo.com  www.saryu.wordpress.com

| Comments off

મારી રચના રાજકુમારી

Posted in કાવ્યો,વાર્તા by saryu on November 10th, 2011

રચના

એક બપોરે હું મારી વ્હાલી સખી રચનાને અહોભાવથી જોઈ રહી હતી. નવા જ તૈયાર થયેલા ચણિયા ચોળી, કેવા સિવાયા છે એ જોવા માટે, પહેરેલા. એના મમ્મી રૂમમાં દાખલ થતાં જ એમનાં બોલાયેલા શબ્દો, “અહો! મારી રચના રાજકુમારી.” નીકળેલા, એ આજે એમ જ યાદ આવી ગયા. મારી એ બાલ સખીના લગ્ન દૂરના શહેરમાં હતાં. રચના અને મારી ઘણી માંગણી છતાં મારા મમ્મી પાપાએ મને મોકલવાની ના પાડી.

હું મારા ઘેર અમારી મીઠી મિત્રતાના મનરવમાં ખોવાયેલી. રચના મોટા શહેરમાં ઉછરેલી. અમારે ગામ લગભગ દર વર્ષે એના નાનીને ઘેર વેકેશનમાં આવતી. એના મામા-મામી માસી વગેરેથી ભર્યા ઘરમાં મારા ભાઈ અને મારી જેવા ઘણા મિત્રોનો જમેલો ચાલુ હોય. રમત ગમત અને વાતોમાં ખુબ સ્નેહભર્યુ વર્તન અને નમ્રતા અમને બધાને મર્યાદામાં રાખતાં. મારા કરતાં ત્રણ વર્ષ મોટી તો પણ અમે ખાસ બેનપણીઓ બની ગયેલા. રચના હંમેશા કહેતી કે, “અભ્યાસ વગેરે સરસ રીતે કરીશ પણ મારુ ભવિષ્ય તો એક સરસ મજાનુ ઘર અને કુટુંબના સપના જુએ છે.”
જ્યારે એનુ લગ્ન નક્કી થયું ત્યારે રચનાએ કાગળમાં લખ્યુ હતું કે અજય એમની જ્ઞાતિનો જ છે. મીલીટરીમાં હોવાથી દેશની સરહદ પર છે પણ રચનાના મોટાભાઈ પણ મીલીટરીમાં હોવાથી બરાબર તપાસ કરીને પસંદગી કરી છે, “અને મારા તરફથી એટલુ જ કહું કે -મેરે મહબૂબમે ક્યા નહીં!” લગ્ન પછી પંદર દિવસમાં રચના એક દિવસ અમને મળવા આવેલી અને ખુશ હતી. નવો સંસાર શરૂ કરવાની અનેક વાતો કરતી રહી. અજય નહીં આવેલ તેથી હું ક્યારેય એને મળેલી નહીં. બે મહિના પછી એ સરહદ પર અજય સાથે રહેવા જવાની હતી. અમને થયું વાહ! ચલચિત્રની વાર્તા જેવું સરસ બધુ ગોઠવાઈ ગયું.

પછી છએક મહિના સુધી રચનાના કાંઈ સમાચાર નહોતા તેથી હું કલ્પના કરતી રહેતી કે એ કેવી આનંદમાં હશે અને કેટલા ઉત્સાહથી એનો ઘર સંસાર ગુંજતો હશે! એવામાં એક દિવસ એના માસીના બેનપણી ઘેર આવ્યા અને કહે, “રચના તો એના મમ્મીને ઘેર પાછી આવતી રહી છે.”

મને આ સમાચાર તીરની જેમ વાગ્યા. હું માનવા કે કોઈને કહેવા તૈયાર ન હતી. મારી સખી, જે દર પંદર દિવસે લાંબો કાગળ લખતી, તે સાવ ચુપ થઈને દૂર દેશમાં ઝાણે ખોવાઈ ગઈ. એના ઉડતા સમાચારો આવતા.   લગભગ એક વર્ષ પછી કોઈ મિત્રના લગ્ન પ્રસંગે અમારા ગામ આવી ત્યારે મારે ઘેર ઓચિંતા આવીને ઊભી રહી. અમારી બન્નેની આંખો મળતા જ કસીને બાંધેલી હિંમતની પાળ તુટી પડી અને આંસુ ધસી આવ્યા. એ રાત્રે અગાશીના એકાંતમાં એણે બધી વાત વિસ્તારથી કહી.

રચના ધીમેથી બોલી, “મારા લગ્ન ધામધુમથી થઈ ગયા. શ્વશુર પક્ષમાં ખુબ ખુશીના માહોલમાં અતડા રહેતા અજયને મેં ‘ગંભીર સ્વભાવ’ હશે એમ માની લીધો. સુહાગ રાત ખાસ વિશિષ્ઠ ન હતી. મારા મનને “સંમતિ લગ્નમાં  પ્રેમલગ્નનો  ઉત્સાહ  ન  હોય  એ  સ્વાભાવિક  છે” એમ મનાવી લીધું.  “અજયને ફરી સરહદ પર એના રહેઠાણ પર પંહોચવાનુ હતું અને હું મમ્મીને ઘેર ત્રણ અઠવાડિયા માટે ગઈ હતી.  બધો જરૂરી સામાન લઈ અતિ ઉત્સાહથી મારૂ ઘર વસાવવા અજય પાંસે પહોંચી ગઈ. ઠંડો આવકાર અને નોકર ટોમીની સતત હાજરીથી મને જરા અચરજ થયું પણ મારા આદર્શ પત્ની બનવાના અરમાનોને અજય વિષે કશુ અજુગતુ દેખાતુ જ નહોતુ. પહેલા એક બે દિવસ તો હું પણ થાકેલી હતી તેથી તેની ઉર્મિરહિત વર્તણુક મને ખાસ ધ્યાનમાં ન આવી પણ ત્રીજી રાત્રે મેં સ્નેહથી પુછ્યું કે,’કેમ દૂર સુતો છે?’ તો સરખો જવાબ આપ્યા વગર પડખુ ફરીને ઉંઘી ગયો. રાતના અંધારામાં મારા આંસુ સુકાઈને નીરવ બની ગયા.

“એક વખત બપોરે હું બહારથી ખરીદી કરીને આવી ત્યારે ટોમીને અમારા શયનખંડમાંથી જલ્દીથી બહાર નીકળતા જોયો, પણ સવાલ પુછતા મને સંકોચ થયો. આમ મુંઝવણ અને ઉષ્માહીન ઘરમાં પંદરેક દિવસ ગયા હતાં. એ રાત્રે હું નવરાત્રીના પ્રથમ દિવસે બાજુમાં ગરબા અને માતાજીની આરતીમાં ગયેલી. મન બહુ ન લાગ્યુ તેથી વહેલી ઘેર આવી અજયને ચમકાવવા અમારા રૂમમાં જઈને ઊભી રહી પણ અજય અને ટોમીને એકબીજા સાથે વીંટળાયને સુતેલા જોઈ મારા પર જ વીજળી ત્રાટકી!

“ટોમી જટ ઉઠીને જતો રહ્યો પણ પછીની અજયની વર્તણુંકથી મને અત્યંત દુખ થયું.  કશા સંકોચ કે શરમ વગર એ બોલ્યો, “સારૂ, હવે તને આ બાબતની ખબર પડી ગઈ. હાં, ટોમી આપણા જીવનનો હિસ્સો બનીને રહેશે.” તરત તો હું કશુ બોલી ન શકી. બહારના રૂમમાં આખી રાત મારા ભવિષ્ય, મારા સ્વજનો અને સમાજ વિષે વિચાર કરતી આંસુ સારતી રહી. એ રાતની એકલતા હું ક્યારેય ભૂલી નહીં શકું.

“બીજે દિવસે સવારમાં અજય આવીને મારી સામે બેઠો.
મારો પહેલો પ્રશ્ન, ‘તમે મારી સાથે લગ્ન શામાટે કર્યા?’ મને મનમાં એટલી બળતરા થતી હતી કે એની સાથે નજર મેળવવાની શક્ય ન હતી. ‘તું પણ મને પસંદ છે. અને ઘરના લોકો એટલા લગ્ન કરાવવા માટે પાછળ પડેલા હતાં કે મારે ના પાડવાનુ કોઈ કારણ જ ધ્યાનમાં નહોતા લેતા. અંતે તારી સાથે બધુ સરળતાથી ગોઠવાઈ ગયું અને મને લાગ્યુ કે તું મને સ્વીકારીશ.’
‘તમે મારી જિંદગી બરબાદ કરી નાખી.’ એવા મારા નિશ્વાસ પર એ કહે, ‘તું જરા સહકાર આપશે તો બધુ ઠીક થઈ જશે.’

“એ માણસની બેદરકારી અને બેજવાબદારી ભરી વાતો સાંભળી હું અવાચક થઈ ગઈ.
એ ઘડીએ બધુ તોડી ફોડીને ભાગી જવાનુ મન થઈ ગયું પણ મમ્મી-પપ્પા અને ભાઈઓને કેટલો મોટો ધક્કો લાગશે એ વિચારે અટકી ગઈ. કદાચ આ માણસમાં પરિવર્તન લાવી શકું! પ્રયત્ન તો કરવો જ રહ્યો.

“ત્રીજી રાત્રે હું અમારી પથારીમાં સુવા ગઈ ત્યાં થોડી વારમાં ટોમી આવીને અજયની બીજી તરફ સુઈ ગયો. મારાથી આ સહન ન થતાં એ દિવસથી મેં એ રૂમમાં રાતના પગ મુકવાનુ બંધ કર્યુ.  દિવસે અનેક રીતે સમજાવવા અને તેને સમજવા મેં પ્રયત્ન કરી જોયો.
“એ અઠવાડીયાના અંતે મમ્મી આવ્યા. એ તો ઉમંગ સાથે એની રચનાને ઘેર થોડા દિવસ રહેવા આવ્યા હતાં. મારો ઉતરેલો ચહેરો અને નિસ્તેજ આંખો જોઈ સમજી ગયા કે ‘કાંઈક મુશ્કેલી છે.’ પણ આવી અજુગતી પરિસ્થિતિ હશે એની કલ્પના સુધ્ધા ન હતી. બે દિવસ પછી ગમેતેમ હિંમ્મત ભેગી કરી પહેલી વખત વિચારોને શબ્દોમાં ગોઠવી મમ્મીને વાત કરી. એમના મુખ પર નિરાશા, ગુસ્સો, અસહાયતાના ભાવો રડી રહ્યા. અજયના વર્તનમાં ઉપેક્ષા અને રૂક્ષતા જોઈ એની સાથે વાત કરવાનો કશો અર્થ માને ન દેખાયો. હવે શું?

“મેં અજય સાથે વાત કરી કે અમારૂ લગ્નજીવન બચાવવા કોઈ પણ ઉપાય બતાવે  તો હું સહકાર આપવા તૈયાર છું. પણ, એ તો, ‘એનો ટોમી સાથેનો સંબધ સૌથી વધારે મહત્વનો છે એ સ્વીકારી આગળ વધવા તૈયાર હોંઉ તો જ વાત કરવાનો અર્થ છે,’
એમ જણાવી ચૂપ થઈ ગયો. હવે નિર્ણય મારે લેવાનો હતો. મમ્મી સાથે મારી માનસિક અવદશાની રાતદિવસ વિશ્લેશણ કરતા અંતે, ‘મારો એમાં કશો વાંક નથી’ એટલો આત્મવિશ્વાસ આવ્યો.
“કાંપતા અવાજે અજયને મેં જણાવ્યુ કે, ‘આપણા સંબંધનુ નિધન થઈ રહ્યુ છે અને તને હત્યારાના સ્વરૂપમાં જોઈ રહી છું. મને અને મારા સ્વજનોને વિના વાંકે આટલુ દુઃખ પંહોચડવા માટે  તારો વિશ્વેશ્વર ન્યાય કરશે.’

“મહિનાઓથી પ્રયત્ન કરૂં છું, પણ આ મારા દિલના અરીસા પર જાળા ઘેરાયેલા છે તે સાફ નથી થતાં. ફરી ક્યારે હસી શકીશ!
મારા માટે જ નહીં, ઘરના લોકો માટે પણ મારા ભવિષ્યનો દોર મારે જલ્દી હાથમાં લેવો પડશે.”

ત્યાર પછી થોડા સમયમાં જ રચનાએ ઘણી અઘરી પરિક્ષા પાસ કરી ઉંચી પદવી પ્રાપ્ત કરી, સફળ વ્યવસાયિક જીવન વ્યવસ્થિત રીતે શરૂ કર્યુ. આધ્યાત્મિક અને સેવા પ્રવૃત્તિઓમાં પણ ઘણો ફાળો આપ્યો. સફર દરમ્યાન કેટલીક તક આવી અને ગઈ, પણ એના દિલને જીતનાર ફરી એના જીવનમાં કોઈ આવ્યો જ નહીં.  માતા-પિતાના ગયા પછી અને ભાઈઓ સાથેની પલક જલક મુલાકાત વચ્ચે એકલતાની સંવેદના ઘણી વખત થઈ આવતી.

છેલ્લે એક પ્રસંગ વિષે રચના કહેતી હતી. “નિવૃત્ત થયેલા મીલીટરીના સભ્યોને ભેટ આપવાના મેળવડામાં હું અતિથિ વિશેષ હતી. એમાં અજયનુ નામ બોલાતા મારૂ હ્રદય એક ધડકન ચૂકી ગયું. મંચ પર આવીને ભેટ લેતા મારી સામે નજર ન મિલાવી શક્યો. મેં જોયુ કે સાવ નબળો લાગતો હતો અને ધીમે ધીમે જઈ ટોમીની બાજુમાં બેઠો.
મારા મનમાં ચણચણાટી થઈ કે એની સાથે કોઈ છે, જ્યારે હું એકલી છું!”

અમારી રચના રાજકુમારી આજે યોગ્ય જીવનસાથી સાથે હોત તો બહોળા કુટુંબથી ઘેરાયેલી હોત.

————

મારી રચના રાજકુમારી

ત્રણ ભાઈની  એક જ  બ્‍હેની  ગરવી  ને  લાડકડી,
માની  મમતા બોલે, “મારી  રચના  રાજકુમારી.”

અમન ચમનમાં  ઉછરી કન્યા  હીર દોરને  ઝાલી,
દુધ  મળે  જો  માંગે પાણી,  દીકરી  સૌની  વ્હાલી.

ભણીગણીને    આશ  ઉંમરે  રાહ  જુએ  સાજનની,
અલકમલક્માં શોધ ચલાવી ઉમંગથી પરણાવી.

પ્રથમ રાત્રીના રંગીન સપના દાજ્યા પરણ્યા બોલે,
“મને ગમે આ નોકર બંદો,  પહેલો એ  પ્રેમી  છે.
મારી માની   ટીકટીક  કચકચ, કંટળ્યો’તો એવો ,
લગ્ન કરીને લાવ્યો તુજને, છોડવવાને  પીછો.”

ભોળી રચના ઘણી ઝઝૂમી ગૃહ ખંડન  અટકાવે,
એક એક પળ અગણિત ડંખો,સહી સહી સમજાવે.

અરે!  વિંખાયો  માળો   એનો   શરૂ શરૂના   રસ્તે.
અંતે  ચાલી  એક  અટુલી  લાંબા  જીવન   રસ્તે,

હોત અગર જો સોણો સાથી સહેજે  પ્રેમ પીરસતી,
ઘેરાયેલી  હોત   કુટુંબમાં આજે  પ્યાર   જતનથી.

————

Rachnaa, Our  Princess

One afternoon, I was looking at my best friend Rachnaa dressed in her new purple  dress. Her mother entered  the room and words easily expressed her sentiments.  She had said, “Oh! Our pretty princess.”

I was remembering  so many things about her today because she was getting married and my parents did not give me permission to attend her wedding in a far away city.  Every summer Rachnaa used to come to her grandmother’s house in our town. Their house was always crowded with family members and friends while Rachnaa and her three brothers were there.   Rachnaa, a sweet loving girl, was a reason for our group of friends to remain connected for all those years.

Rachnaa was three years older than me, but we were best friends and I somewhat worshipped her.  She used to say, “I will get the best education possible. But my dream is to have a nice family life, a sweet little home with children, but not too many!”  And she would giggle.

She had written all about her choice-marriage with a military man, named Ajay. Since Rachnaa’s older brother was in the military, he had found him for her. He was of the same cast and his family was in Mumbai.  She had said about her feelings toward him, “What can I say? He is The One.”

Fifteen days after her wedding, she came for a day trip to our town while her husband stayed with some of his relatives. Rachnaa was very excited about her new family and her plan to go and live with her husband on the border.

After that I did not hear from her, so I was happily imagining her being totally submerged in her new life. Everything seemed like a story written for a great movie. But after some time, I was crushed to hear from her aunt’s friend that Rachnaa had returned to her parents’ house in the last several months. I did not want to believe it or to repeat it to anyone with a wishful thought that this bad
news would go away.

It was almost one year since her marriage. One day Rachnaa came to my house unexpectedly.   We looked into each other’s eyes and started crying.  She had come to attend a wedding in my town. In the quiet of the night she told me about
her painful encounter.

Rachnaa said, “I was on cloud nine! My in-laws were pleased with me, but Ajay was mostly quiet around me.  I thought maybe he was a loner. The first night was nothing special. I thought, ‘Naturally! Ours is a choice marriage, not a love marriage.’

“He went to his posting and I went to my mother’s for two weeks. Then I went to join him in our new home. I was all set to start my new life. I was prepared to take any challenge life would throw at me because I thought that my partner Ajay would be next to me. The first couple of days, I was busy making sure that the military residence was more of a warm, welcoming home. Ajay was quiet as before and Tommy, I thought, was a paid helper for our household, though I was puzzled by his constant presence in our home.

“The second night, I asked Ajay why he was sleeping so far away from me. He mumbled that he was tired or something and turned away from me. The tears in my eyes welled up and dried themselves in that cold night. I thought he would warm up to me soon. Every day, I went on convincing myself with many excuses for his indifference.

“One Saturday afternoon, I came home from the market. I saw Tommy hurriedly coming out of our bedroom. I was surprised but was hesitant to ask any questions.

“My days were dull and nights were long. One night, we were invited to go for Navaratri puja at a neighbor’s house.  Ajay insisted that I go alone. I went, but did not feel well, so I came home early and went quietly to our bedroom to surprise Ajay. But I got the shock of my life when I saw Ajay and Tommy sleeping together in our bed. Ajay was startled, ‘Oh! You are home!’And realizing the implications, he said, ‘Well now you know.’

“I ran out of the room. That night on the living room couch was the loneliest night of my life. The next morning he came and sat in front of me. I did not see any guilt on his face. I asked, ‘Why did you marry me?’ I tried my best to control my quivering voice.  Without much emotion, he said, ‘I liked you. My family was after me to get married and with you everything worked out so easily. I thought you would understand and cooperate.’

“I could not tolerate looking at him, so I got up and left.  My first thought was to break everything around me and leave. Then I thought about mamma-papa and my brothers.  How would they be able to bear the pain of my shattered married life?  At least I should put in some effort to salvage the situation.

“I had been there for two weeks but it seemed like ages. All of a sudden I found myself inefficient, insecure, and helpless. I felt that I was a total failure and at fault about the situation. When I was calm enough after a couple of nights, I went to lie down next to him. I requested Ajay to change his way of life and let go of Tommy. But he said, ‘If you just cooperate, things can work out.’ We were in the middle of our conversation when Tommy came in and lay down on his other side. Ajay welcomed him. I was burning with the insult. After that night, I never set foot in our bedroom at night.

“My mummy came to visit her happily married daughter as we had planned. She saw my withered face and assumed that something was wrong.  But she couldn’t have remotely dreamt about my life’s reality. I told mummy when I was somewhat sure that I would be able to talk without breaking down into sobs.  It was very difficult to put into words. My mother’s face was ashen. Slowly I regained my confidence and realized that I was an innocent victim. I had to make a decision.

“As a last effort, I sat down with Ajay to find out whether he wanted to save our marriage or not. He said, ‘Now you know that Tommy is very important in my life, and only when you accept that is there any point in talking.’  Again I was so hurt and angry that the tears started rolling. I told him, ‘The way you have hurt me and my family, I hope that you get punished for this cruelty.’  I left his home – our home – and never looked back, but a piece of my heart I lost forever.  I had my family’s support but how was I to fill this empty corner in my soul?”

In a race against time, Rachnaa passed one of the highest civil service exams and became a top officer in the Internal Revenue Service. She always remained the best daughter, a loving sister and a loyal friend.  But after a long journey through life, she summed up her mental state in this story:

“There was an award ceremony for the military service retirees. I was the chief guest. There, Ajay’s name was announced. My heart skipped a beat. He received his award but could not look up at me. I saw him slowly going down to sit next to Tommy.
I felt a pinch – he is with someone and I am alone.”

—————–


| Comments off

મૂક-બધિર—તીએન

Posted in વાર્તા by saryu on October 15th, 2011

મૂક-બધિર—તીએન

એક ટૂંકી સફર પછી, હું ભારતથી હ્યુસ્ટન, ટેક્સાસમાં, ઘેર પાછી ફરી  હતી. ફોન  પરના  સંદેશાઓમાં,  મિસ. પેનીનો  સંદેશો રસમય લાગ્યો. હું એક પુખ્ત વયના, પરદેશીઓને, અંગ્રેજી શીખવતી સેવાસંસ્થા સાથે જોડાયેલી હતી અને મિસ.પેની એના વ્યવસ્થાપક હતા. સંદેશામાં કહ્યું, “સરયૂ, એક મજાની બાળાને મળી શકશો? આશા છે કે એને અંગેજી શીખવવાનો સમય તમે ફાળવી શકો. બાળાનુ નામ છે, તીએન.”

તીએન અને તેના પિતા અમારી ઓફીસમાં મળવા આવ્યા. હસતી મજાની જાપાનની ગુડીયા જેવી તીએનને મળતા મને ખ્યાલ જ ન આવ્યો કે એ બોલતી નહોતી. એના પિતાએ પરિચય આપતા કહ્યું, “તીએન બચપણથી મૂંગી અને બહેરી છે.એને કાનમાં થોડા સમયથી, કોક્લિઅર ઇમ્પ્લાન્ટ, સાંભળી શકે તેવુ સાધન મુકાવ્યુ છે.” આટલા વર્ષોમાં પહેલી વખત કોઈ મૂક-બધિર વ્યક્તિને નજીકથી જાણવાનો પ્રસંગ આવેલો. મને થયું, ‘બસ, સાંભળી શકશે એટલે બોલતા પણ તરત શીખી જશે.’ મારી એ ધારણા સાવ ખોટી પડશે એ કલ્પના નહોતી.

પહેલે દિવસે મેં એને તેના ભવિષ્યના સપનાઓ અને ધ્યેય વિષે થોડું લખી લાવવા કહેલુ. બે પાના ભરીને લખાણ જેમા એનો ઉત્સાહ છલક્તો હતો. એને તો નર્સ કે ડોક્ટર, or graphic designer, આલેખન ચિત્રકાર બનવુ હતુ. ભાષાના વ્યાકરણ પરનુ પ્રભુત્વ નહોતુ પણ પોતાના વિચારો લખીને બરાબર જણાવ્યા હતાં. અમારી વાતચીત કાગળ પેનના માધ્યમથી ચાલુ થઈ. એ થોડા શબ્દો બોલવા પ્રયત્ન કરતી પણ મને ન સમજાતાં લખી બતાવતી હતી. એકાદ વર્ષથી એના માતા-પિતા અને એના કરતાં નાના એક  બહેન અને એક ભાઈ  સાથે મલેશિયાથી અહીં  ટેકસાસ, યુસએમાં    રહેવા આવેલ હતી. એના પિતાના કહેવા પ્રમાણે, હાઈસ્કુલ પુરી કરી પણ અંગ્રેજી બહુ સારૂ ન હોવાથી કોલેજમાં દાખલો મળવાની મુશ્કેલી હતી. મળવાનો સમય પુરો થતાં મને હસીને ભેટી.

તીએનની જરૂરિયાત જોઈ સંસ્થાના વ્યવસ્થાપક પાસે મેં પ્રસ્તાવ મુક્યો કે, “તીએન માટે speech therapist, ભાષા વિશેષજ્ઞ મળી શકે?” વ્યવસ્થાપક ઉત્સાહથી બોલ્યા, “હાં, આપણા સેવા શિક્ષકના સમૂહમાં એક નિવૃત્ત થયેલ ભાષા વિશેષજ્ઞ, મીસ.લીન છે.” અમને થયું કે, વાહ! હવે તો તીએનને અભ્યાસમાં બન્ને રીતે વેગ મળશે!

અઠવાડિઆમાં બે વખત, બે કલાક જેવો સમય અભ્યાસ માટે નક્કી કર્યો. એ મારી પાસે શીખી રહી હતી અને મને પણ ઘણુ નવુ શીખવા મળી રહ્યું હતું. બોલી ન શકાય અને સાંભળી ન શકાય એ વ્યક્તિની માનસિક સ્થિતિ કેવી હોય એ વિષય પર પહેલા મને ભાગ્યે જ વિચાર આવ્યો હશે. તીએનનો પરિચય વધતાં હું જોઈ શકી કે એને પોતાની ખામીઓનુ બંધન એટલુ નહોતુ જેટલુ અમને પૂર્ણાંગવાળા સમજદાર વડિલોને હતું. એ અનેક વખત અમને આશ્ચર્યમાં મુકી દેતી. ભાષા વિશેષજ્ઞ સાથે ઘણા ક્લાસ કર્યા પણ બોલવામાં ખાસ સફળતા ન મળી

કોલેજમાં દાખલ થતાં પહેલાની પરિક્ષા આપવાની તૈયારી કરી રહ્યા હતાં. પરિણામમાં ગણિતમાં સારા ગુણ આવ્યા પણ ઇંન્ગ્લીશમાં ઓછા હતાં. મ્હાણ community collegeમાં પ્રવેશ મળ્યો. એ તીએન અને એના કુટુંબ માટે સફળતાનુ પહેલું પગથીયું હતું. તીએન અમાપ ઉત્સાહથી મહેનત કરવા લાગી હતી. મને મૂંઝવણ થતી કે એ ક્લાસમાં કેવી રીતે સાંભળશે, સમજશે અને બધા સાથે ભળશે!

અમેરિકામાં બહેરા વિદ્યાર્થી માટે ખાસ સગવડતા કરી આપવાના નિયમ પ્રમાણે, ક્લાસમાં તીએનની બાજુમાં નક્કી કરેલ વ્યક્તિ બેસી કોમ્પ્યુટર પર અધ્યાપકનુ વ્યાખ્યાન ટાઈપ કરે. તીએનને વિષય તૈયાર કરવામાં ખુબ તકલિફ પડતી અને બધા કરતાં પાછળ પડી જતી. હવે ઈંન્ગ્લીશ સાથે સાથે બીજા વિષયો માટે પણ એને મારી મદદની જરૂર પડવા લાગી. હું અમારી સંસ્થામાં અને કોલેજની લાયબ્રેરીમાં પણ ભણાવવા જતી. નવા મિત્રોની પણ મદદ મળતી હતી.
વિસેક વર્ષની કન્યાને બીજા પણ ઘણા સામાજીક અને ધાર્મિક સવાલો ઉઠે.
એક દિવસ તીએન સાથે થયેલી ચર્ચા ખાસ યાદ આવે છે. અમે હેલન કેલર, જે મુંગા, બહેરા અને અંધ હોવા છતાંય જીવનમાં ઘણુ કરી ગયા. તીએનને મે કહ્યું કે, “તેઓ ગ્રેહામ બેલના સમકાલીન હતા.”
એણે નિર્દોષ ભાવથી લખીને પુછ્યું, “તો હેલન કેલર અને મી.બેલે લગ્ન કેમ ન કરી લીધા? એ લોકોના વારસદાર કેટલા બુધ્ધીમાન થાત ને!”  એનુ મગજ ક્યાં કામ કરે છે એ વિચારથી મને હસવું આવી ગયુ.

તીએનના મા મને એક દિવસ કહે, “અમે બૌધ ધર્મ પાળીએ છીએ. તીએન જરા વધારે પડતી ક્રીચ્યન અને ચર્ચ પાછળ ઘેલી થઈ રહી છે. તમે જરા સમજાવજોને.” એક દિવસ તીએને ચોકબોર્ડ પર લખ્યુ, ‘જીસસ, દાનવનો નાશ કરનાર.’
ક્લાસ પૂરો થતાં એ કહે કે, “આ લખાણ રહેવા દઈશ જેથી લોકો શીખી શકે.” મેં નીચે લખ્યુ, ‘ક્રીષ્નાની ભક્તિ કરો.’ મેં એને લખીને પૂછ્યું કે, “તું હવે ક્રીષ્નાની ભક્તિ કરીશ?” એ તો મુંજાઈ ગઈ.
મેં એને બને તેટલી સરળ રીતે, ધર્મ અને કર્મ વચ્ચેનુ સમતોલન સમજાવ્યુ અને એ પ્રેમપૂર્વક ધ્યાનથી સમજતી રહી. પછી ઉઠીને મને ભેટીને ઘેર જવા નીકળી.
એ મારી સાથે ફોન પર સંદેશો કહી શકતી. ખાસ વ્યવસ્થાને કારણે, એ ટાઈપ કરી ઓપરેટરને સંદેશો લખે અને એ મને  વાંચી સંભળાવે. પછી હું જવાબ કહું તે ઓપરેટર એને ટાઈપ કરી પહોચાડે. આને રીલે-ફોન કહેવાય છે.

સૌથી મોટી વાત એ બની કે તીએને કારડ્રાઈવ કરવાનો પરવાનો મેળવ્યો. એના મા-પિતાની સગવડતામાં, અને સાથે સાથે ચિંતામાં પણ, વધારો થયો. હવે એને જ્યારે પણ મદદની જરૂર પડે ત્યારે આવતી તેથી નક્કી સમય નહોતો રહ્યો. આશ્ચર્યની વાત એ હતી કે મેં એને એક વખત ઈમેઈલમાં અમારા ઘેર આવવાનો રસ્તો બતાવેલ, પણ એ દિવસે પહેલી વખત અંધારા થયા પછી, અમારે ઘેર આવીને ઘંટડી વગાડી!  પછી તો જ્યારે પણ ઓચિંતા ઘરની ઘંટડી વાગે ત્યારે મારા પતિ દિલીપ કહેતા, “આ તારી તીએન આવી.” એને છેલ્લી ઘડી સુધી વિષયોની તૈયારી કરવાની હોય તેથી કેટલીક વખત હું થાકુ ત્યારે ઘેર જવાનુ કહું તો હસીને ભેટીને ઘેર જતી રહે, પણ પછી લગભગ આખી રાત જાગીને કામ પુરૂ કરતી.

એ સમયે તીએન કોલેજના ચોથા વર્ષમાં હતી. મિત્રો સાથે બહાર બહુ સમય પસાર કરતી અને રાતના મોડેથી કારમાં એકલી ઘેર આવતી. એના માતા-પિતા અને મેં ઘણી વખત ચેતવણી આપી હતી છતાંય પરિક્ષાઓના દિવસોમાં એના પિતાનો મારા પર ફોન આવ્યો અને કહે, “ગઈકાલે તીએન ઘેર નથી આવી.”
મને ચિંતા થઈ ગઈ. છેક સાંજે તપાસ કરતા ખબર પડી કે ભણતા મોડુ થઈ ગયુ તેથી મિત્રને ઘેર ઉંઘી ગયેલી. અકળાવનાર વાત એ હતી કે એને અસલામતીની ગંભીરતા સમજાતી નહોતી.

દર વર્ષની રીત પ્રમાણે સેવા સંસ્થામાં સેવા આપનાર શિક્ષકોને સન્માન આપવા માટે વાર્ષિક ઉજવણી એક સરસ જગ્યાએ કરવાની હતી. હું એ સેવા સંસ્થામાં દસ વર્ષથી મદદ આપી રહી હતી.એમા એક જ સફળ વિદ્યાર્થીને આમંત્રિત કરવાની પ્રથા હતી. એ વર્ષે તીએનને આમંત્રિત કરવામાં આવી જેથી એની ખુશીનો પાર ન હતો.  આગલા દિવસોમાં મને આવીને લખાણ બતાવી ગઈ જેને મે મઠારી આપ્યુ. હજી એનુ ઇંન્ગ્લીશ બહુ સરસ નહોતુ.

કાર્યક્રમને દિવસે એ એના મા-પિતા સાથે આવેલી. બરાબર જમી અને બધાને પ્રેમથી મળી. અમારો બોલવાનો વારો આવ્યો ત્યારે પરિચય આપતા મેં કહ્યુઃ “આજથી પાંચેક વર્ષો પહેલા, જ્યારે મીસ.પેનીનો ફોન આવ્યો કે મારે એક મજાની કન્યાને ઈંન્ગ્લીશ શીખવવાનુ છે, મને કલ્પના ન હતી કે અમારી મુસાફરી આટલી આનંદ અને આશ્ચર્યથી ભિંજાયેલી
નિવડશે. તીએન મારી પાસેથી અને હું એની પાસેથી ઘણુ શીખી. એની અને એના કુટુંબની હિંમત અને ધગશ એને આજે કોલેજની સ્નાતક બનાવવામાં સફળ થઈ છે. એ હકિકત છે કે અમારી મદદ ઘણી મળી પણ મદદ આપનાર સામે મદદ
લેનારને હું એટલુ જ સન્માન આપુ છુ. એણે અમારી મદદને વેગ અને તેજ આપ્યા. હવે તીએનને જે કહેવું છે તે હું વાંચીશ અને તીએન સાંકેતિક ભાષામાં સમજાવશે.”

મારૂ વક્તવ્ય પુરૂ થતાં તાલીઓ સાથે દરેકના ચહેરા પર પ્રેમભર્યુ  હાસ્ય હતુ. તીએનને માટે તો એ જોઈને, મેં શું કહ્યુ હશે, એની કલ્પના કરવાની જ રહી.

મેં વાંચવાનુ શરૂ કર્યુ. “મારૂ નામ તીએન. લગભગ પાંચ વર્ષથી મીસ.સરયૂ મને મારા ધ્યેય પર પહોચવામાં મદદરૂપ થઈ રહ્યા છે. મને ખબર નથી કે એમનો સહારો ન હોત તો હું કયા વર્ગમાં ભણતી હોત! આજે મને આ સેવા સંસ્થા, મારા મા-પિતા, મીસ.લીન અને મિસ.સરયૂનો આભાર વ્યક્ત કરવાની તક આપવા બદલ તમારા સૌનો ધન્યવાદ. મને આ વર્ષોમાં ઇંન્ગ્લીશ ઉપરાંત બીજુ ઘણુ શીખવા મળ્યુ છે. મને ખબર છે કે હું સાંભળી કે બોલી શકવાની નથી પણ જીવનમાં પ્રગતિ કરવામાં એને રૂકાવટ નહીં બનવા દઉં અને એ તમારી પાસેથી હું શીખી. આભાર.”

એ સાથે તાલીઓ અને અનેક ભીની આંખો હસી રહી.

ઉપસંહારઃ  તીએન હ્યુસ્ટન કોલેજ પુરી કરી એના ઘરથી ચાર કલાક દૂર હોસ્ટેલમાં રહી ગ્રાફિક ડીઝાઇનમાં આગળ ભણવા ગઈ. શરૂઆતમાં એના માતા-પિતાને બહુ ચિંતા થઈ પણ એ આત્મવિશ્વાસથી સ્થીર રહી. લાંબા સમય પછી, એક દિવસ ઓચિંતા આવીને સાથે આવેલ સરસ અમેરિકન યુવક, જીમનો પરિચય કરાવ્યો. બન્ને પ્રેમમાં હતા અને જીમ થોડા મહિનાઓમાં જ સાંકેતિક ભાષા શીખી ગયો હતો. તીએન હજી પણ પૂર જોશમાં સપનાઓ ગુંથતી હતી અને હું અહોભાવથી જોતી રહી.


| Comments off

અમ્મી વિના નહીં…../ Not Without Ammi…..

Posted in વાર્તા by saryu on July 7th, 2011

અમ્મી વિના નહીં…..

“અમ્મી! પાંચ અઠવાડીયા પછી મારૂં આરંગેત્રમ છે. મમ્મી-ડેડીએ એક મોટી જગ્યા એક સાંજ માટે નક્કી કરી છે. ખુબ તૈયારીઓ કરવાની છે. બધ્ધી વાત પાછી આવીને કહીશ. ઠીક!” કહેતી દાદીને રોજની માફક બચી કરીને મેહા લગભગ  ઊડતી બહાર દોડી ગઈ. પાછળ પુલકિત હાસ્ય સાથે દાદી એને જતી જોતા રહ્યાં.

મેહા અને એના ભાઈને ઉછેરવામાં દાદીનો ઘણો ફાળો હતો. પણ એ તો વર્ષો પહેલાની વાત છે, જ્યારે દાદી ચટ્ટ લઈને ઊભા થતાં અને પટ્ટ લઈને કામ આટોપતા.
આજકાલ તો, “મેહા બરાબર જમી કે નહીં?”  “એની તબિયત તો બરાબર છે ને, ઉદાસ કેમ બેઠી છે?” “હજી બહારથી પાછી કેમ નથી આવી?” આવા સવાલોના જવાબ હંમેશા મળે જ એવું નહોતુ બનતુ, પણ એ સવાલો તો દાદીના સ્વભાવ સાથે વણાયેલા હતાં. કિશોરી મેહાને બીજા ઘણા અગત્યના વિષયો પર ધ્યાન આપવાનુ હોય એ પણ એટલું જ સ્વાભાવિક હતું.

મેહા છ વર્ષની હતી ત્યારે દાદીને કહે, “અમ્મી! આજે મમ્મી મને નૃત્યના વર્ગમાં લઈ જશે. પણ મને તો નૃત્ય કરતા આવડે છે, સાચુ કહુ છુ ને?”

દાદી હસીને કહે, “મારી ડોલીને નૃત્ય કરતાં આવડે છે પણ એમાં પહેલો નંબર લેવા માટે સરસ શીખવું પડે ને?” ત્યારે એ ગંભીર વિચાર સાથે બોલી, “હાં, જવું પડશે.”

જ્યારે પણ સંગીત, ચિત્ર કે નૃત્યની વાત આવે ત્યારે દાદીનો ખીલી ઉઠતો ચહેરો જોતી મેહાને ખબર હતી કે એમને કેટલી ગહન અભિરુચી છે. દાદી સાથે રસમય વાર્તાલાપ કરવો હોય ત્યારે મેહા આ વિષયો છેડતી રહેતી.

દસ વર્ષની મેહા, તેનો ભાઈ અને એના મમ્મી-ડેડી નવા બંગલામાં રહેવા ગયા. દાદા-દાદીને ઘણો આગ્રહ કર્યો પણ દાદી તૈયાર ન જ થયા. કહે, “અહીં નજીકમાં જ છીએ ને! મને આ ઘરમાં જ ગમે.”

નવા ઘરમાં દસેક દિવસ થયેલા. દાદી વિચાર કરતા હતા કે મેહા નીશાળેથી આવી ગઈ હશે. ઘરમાં એકલી હશે. બરાબર નાસ્તો કર્યો હશે કે નહીં! ત્યાં જ ફોનની ઘંટડી વાગી.

મેહા રડતા અવાજે બોલી, “અમ્મી, ચાર પાંચ પુરુષ જેવી દેખાતી સાડી પહેરેલી બાયડીઓ બારણુ ઠોકે છે અને કહે છે કે ‘બક્ષિશ આપો અમે તમને નવા ઘરમાં આવકાર આપવાઆયા છીએ.’ કહીને હસે છે. મને તો બહુ બીક લાગે છે.”

દાદી કહે, “બેટા! ગભરાવાની જરૂર નથી. કહી દે કે કાલે આવજો. હું હમણા તારી પાસે આવું છું.” એ દિવસ પછી ખાસ કોઈ આગ્રહ વગર દાદી નવા ઘરમાં રહેવા આવતા રહ્યા.

મેહાની  દરેક પ્રવૃત્તિઓમાં દાદી રસિક સાક્ષી બની રહેતા. એની સફળતામાં ખીલેલા હાસ્ય સાથે બાહોંમાં ઘેરી લેતા તો નિષ્ફળતાના દુખમાં દાદીનો પાલવ અને મેહાની આંખો મળી જતાં. કિશોર અવસ્થા અનેક વિટંબણાઓ લઈને આવે છે.  નહીં બાળક અને નહીં પુખ્ત, નહીં રાત કે નહીં સવાર, એવા સમયમાં બાળક પોતાનૂ વ્યક્તિત્વ શોધતા પોતે જ ખોવાઈ જાય. આસપાસના મુરબ્બીઓની વાતો નિરર્થક લાગવા માંડે છે. આ કુદરતી વિકાસના પગથીયા ચડતા એ સ્વતંત્રતા મેળવવા માટે ખટ્ટ્મીઠ્ઠો બળવો કરતા રહે છે. આમ જ વ્યક્તિત્વ પૂર્ણ કળાએ ખીલે છે અને વડિલોએ એને માટે અવકાશ અને અનુકૂળતા આપવી જ રહી.

દાદી થોડા વર્ષો અમેરિકા રહેવા ગયા હતાં. પાછા મેહા સાથે રહેવાનુ શરૂ થયું ત્યારે મેહા આત્મવિશ્વાસુ અને હોંશીયાર સુંદર વિદ્યાર્થિની બની ગઈ હતી. દાદી સાથે મીઠો સંબધ પણ અનેકવિધ પ્રવૃત્તિઓમાં ક્વચિત વાતો કરવા બેસવાનો સમય મળે. દાદી એને આવતા જતા જોતા રહે અને મનમાં વિચારે કે સમય સમયની બલિહારી! “હવે એને મારા પર બહુ પ્રેમ નથી.”

એવામાં દાદી પડી જતા પગના હાડકામાં તડ પડતા પથારિવશ થઈ ગયા. એકાદ મહિનો પસાર થઈ ગયેલો અને થોડું સારૂ થયું હતું. ત્યારે રોજની જેમ બહાર જતાં પહેલા દાદી પાસે આવીને બેઠી અને આરંગેત્રમની વાત કરીને ગઈ.

દાદી પથારીમાંથી કે ક્યારેક પૈડા ખુરશીમાં બેઠા બેઠા તડામાર થતી તૈયારીઓ જોતા રહેતા. ખુબ સરસ કપડા ઘરેણાની પસંદગી કરેલી. એ દિવસ માટે લગભગ અઢીસો માણસોને આમંત્રિત કરેલા. દાદી વિચારે, “મારાથી નહીં જવાય. એટલા માણસો હશે એમાં વચ્ચે મારૂ શું કામ?”

કાર્યક્રમને બે દિવસની વાર હતી. જમ્યા પછી બધા બેઠા હતા ત્યારે મેહા બોલી, “અમ્મી! તું કઈ સાડી પહેરીશ?”
દાદી સંકોચ સાથે બોલ્યા,”ક્યાં? હું તો ઘેર જ ઠીક છું.”  ઘરના લોકો આગ્રહ કરતા રહ્યા પણ  પૈડા ગાડી સભાગ્રહમાં લઈ જવાની કેટલી તકલિફ પડે એની એમને ચિંતા હતી. “ના ના મારી ત્યાંશું જરૂર છે? મેહાના મિત્રો અને બીજા વડીલો છે જ ને?”

મેહા બધાને શાંત કરતાં બોલી, “ભલે, નહીં આવો, પણ હું અમ્મી વિના નૃત્ય કરીશ જ નહીં ને!” એક આશ્ચર્ય અને આનંદનુ મોજું દાદીના દિલ પર ફરી વળ્યુ. ભીની આંખોથી એમણે હા કહી દીધી.

કાર્યક્રમમાં પહેલી હરોળમાં દાદીની ખુરશી ગોઠવાઈ. આરંગેત્રમનો મનોહર કાર્યક્રમ પુરો થતાં તાળીઓનો ગડગડાટ અને વાતાવરણમાં ગુંજતાં સ્પંદનો ઝીલતી મેહા મંચ પરથી નીચે દોડી આવી દાદીને વળગી પડી.

સમય અને સ્વભાવના ઉતાર ચડાવમાં ભલે ક્યારેક શુષ્કતા આવે પણ એ સ્નેહવર્ષાથી ભીજાયેલુ હ્રદય અંતે તો પુલકિત થઈને સાથે હસી ઊઠે.

——————————

Not Without Ammi….

“Ammi! After five weeks I have my final dance recital, “Aarangetram.”  My mummy and daddy have booked a big auditorium. I am so excited. I will tell you all about it, but I have to run now.” Meha kissed her grandmother, as every day she did, and ran out flying through the door. The grandmother’s eyes followed her with a big smile on her face.

The granny had been around when Meha and her brother were growing up. But that was several years ago when granny was quick on her feet. Nowadays, she was observing from her bed and wondering at times, “Why Meha has not come home yet?” or “Why is Meha is so quiet?” “Did she eat?” She may not necessarily get replies to her questions, but it was her second nature, and not to answer was the second nature of a very busy teenager. But Meha would never forget to stop in Ammi’s room before leaving the house.

When Meha was six years old, she told her grandmother, “Ammi, my mom will take me to a dance class. But you know that I know how to dance – why do I have to go?” Ammi smiled and said, “Yes, my Dolly knows how to dance, but to be the best, you have to learn more, right?” With a sweet but serious face, Meha said, “OK, I will have to go.”

Meha had seen that whenever there was any talk about music, painting, or dance, her grandmother’s face would light up. So to involve Ammi in interesting conversation, Meha used to start up with those subjects.

An almost-eleven-year-old Meha, her brother and her parents moved into their new house not too far from their grandparents’ home. Granny declined the invitation to move in with them, saying, “I am used to this place.”

It had been only a few days since their move. One late afternoon, granny was thinking, “Meha must be home from school and alone. I hope she eats some good snacks.” The phone rang and Meha was at the other end, panicked. She said, “Ammi, a few weirdly dressed women are banging on the door and are asking for gift money as we have moved into this new home. They are loud and laughing amongst themselves.”
Ammi said, “Dear! Don’t be afraid. Keep the door closed and just tell them to come some other day. I am coming right over there.”  After that scary incidence for young Meha, without much convincing, the grandparents moved in with them.

Granny was a loving witness to all of Meha’s artistic and scholastic achievements. In her success she would run into granny’s open arms and in her failure Meha would wipe her tears with Ammi’s sari-pallu. But a teenager’s life gets entangled in many complications. At times they get lost while trying to find their own identity. The wisdom or advice of elders seems boring. These are natural steps of the growing process, and wisdom has to give room for that independence to flow freely.

Grandmother had to go and spend a few years in America. When she returned to live with Meha, she had matured into a confident, beautiful young girl. She was involved in several exciting activities. Still, she had sweet relations with her grandmother but had very little time or need for granny. Grandmother used to think, “Everything turns with time. She does not love me as much.”  Time flew and the world went around while granny kept on watching.

Unfortunately, grandmother fell and was bed-ridden for a long time. When Meha was talking about her recital, granny was in her wheelchair. Ammi was observing the preparations from her bed or from her wheelchair.  Just the right dresses and jewelry were chosen, and almost two hundred people were invited to attend the dance program. Ammi was thinking, “I cannot go, it will look odd to go in the wheelchair. I am not needed.”

Only two days were left before the function. The whole family was sitting together after dinner. All of a sudden, Meha asked, “Ammi! Which silk sari are you going to wear?” Granny was startled, “Where? Oh, no no, I will stay home, that will be alright. There will be Meha’s friends and other elders of the family. It will be fine.” The family members started to try to convince her to attend the dance.

Meha had a determined look on her face. She said, “OK, if you don’t want to come, I will not dance. Not without Ammi.”
Granny’s eyes filled up with tears. That one kind sentence touched her heart. Her moist eyes and smile gave consent to her little granddaughter.

Ammi’s wheelchair was set in the front row. The dance recital was well-received. Meha graciously accepted the adoration. She looked at her smiling and clapping granny and ran down from the stage to hug her to share her joy.
Age and time can create distance between generations but the bridge of love remains unbroken.
—————-

Her Dry Tears

Posted in કાવ્યો,વાર્તા by saryu on October 29th, 2010

Her Dry Tears

While living in Houston, I was invited to be a Board member for a volunteer domestic violence organization.   That week I was monitoring calls.  In the middle of the afternoon, I got a call from a far-away state. The lady said she had a niece named Reema in India whose five-year-old daughter and husband were living in the Houston area. Two years prior, they had all gone to India for a short visit, and Reema was tricked into staying in India while her in-laws brought her child back to the U.S.  She was left without her passport so she could not re-enter the U.S.

The situation seemed beyond the capacity of our small nonprofit organization. Reema’s aunt kept on calling me, saying that we were her last hope. By that time, Reema had secured her passport and she was ready to come to Houston.  I presented her case to the Board and we accepted her as our client.  As a volunteer this was such a new experience for me.

Reema came to Houston with her aunt, Monabua, and I went to see them. Reema was quiet, somewhat dull.  She was 32-years-old and had education as a pharmacist in India. I became very hopeful with the idea that we could help her to get her license as a pharmacist to work in the U.S. They both did not share my enthusiasm.  I was unsure as to why at the time. Monabua arranged a meeting with Reema’s husband.  They all sat down together for all of ten minutes.  It was very clear that he wanted a divorce and she wanted to see her child.  Monabua hired a lawyer before she went back to her home state.

Reema was left in my care.  I managed to get her a place in the Women’s shelter. I started hearing about her inability to follow simple rules. I would get calls from her from all over town saying she missed her ride. I felt sorry for her for getting into these troubles because of her lack of attention.  I got her all the necessary materials to study for her pharmacy exam, but I never saw her open a single book.  She had some excuse every time.  After two weeks I talked to a manager in a chain store, and out of her kindness she gave Reema a job.  The next step was to find her an apartment, for which our organization would initially pay the rent. Fortunately, I saw an advertisement for a room to rent in the house of a divorced young mother with a baby. Meanwhile,
I tried to talk to Reema’s husband, but he would only politely give me his lawyer’s number.

She did not have transportation, so my duty was to drive her around. Her attitude and lack of efficiency were frustrating. On the first day of work my husband Dilip and I both went to pick her up early in the morning but she had overslept.  But we were glad that now she had a job. I thought that she should have a car. In my neighborhood, I spotted a car for sale, and the owners were kind enough to reduce the price. I proposed to the Board that we loan her the money which she may pay back. There was disagreement about this unprecedented help to the victim. After a lot of discussion, Reema got that money. I got used to the phone ringing early in the morning with questions like, “Where are my car keys?”  I would tell her to look in her heavily-loaded  purse again. One night at ten o’clock she called after work saying, “My car does not start.” After some questions I asked her to check the gear, which had been in Drive.

She was depressed most of the time, so I got her a psychiatrist to help her. Depression is a vicious cycle of cause and effect. I felt compassion for all  parties involved. Her actions made me realize that how important it is to have a functional brain, common sense, and intelligence to get us through difficult situations.

By court order, the day of meeting with her daughter had arrived. She dressed up nicely and took some toys with her. The meeting place, a mall, was one hour away and this was the first time I was to meet her husband. To be safe, Dilip drove us there.

The little girl was not ready to let go of her father’s hand. She was gently forced to sit near her mother while the father sat nearby so she could see him. The child had to spend one hour with her mother. She was in tears and all she talked about was her dad. Reema took her around for a little walk and when they came back, the child was all smiles at seeing her father. Reema later told us that it was the only time she saw her smile. In following visits she remained distant from Reema.

Reema was managing her life with lots of help from us. After about six months, the court decision was to give custody of the child to her father with visiting options for Reema. She got some money, but she had to pay child support. She had lived in Houston as a married woman for two years but no one came forward to say that she was a capable mother. She told me often that no one cared for her except me.

She was then let go from her job. She moved back to the shelter. On moving day I had told her to pack her things so I could help her to load at three o’clock. When I arrived, she was running in circles, doing many things and accomplishing very little. We loaded things as they were and I told her that at the shelter she would have plenty of time to sort things out. I talked to her aunt and we both felt that she had to live with some family members.  She just wasn’t able to function on her own. She did not want to go back to live with her widowed mother in India.

Reema ended up moving to her aunt’s home hundreds of miles away.  She left some important papers in her car, which she had parked at our home. When I opened the car door, I found it was full of junk. So day by day I had to empty the car to prepare it for sale. The car was sold, and to be kind to her I gave her the money. She had been oblivious to the fact that it was the organization that had bought her the car!  After my explanation, she thanked the organization properly.

She had to come for the scheduled meetings to visit her child, but the trips were too expensive for her. I suggested that she go back to India and be someone of whom a daughter could be proud.  After a year or so, I received a phone call. “Saryu! I miss you. I am going to India. I don’t know what will be next! Thank you very much for giving me a chance to see my child again.”

She was a victim of her own attitude and in turn she became victim of her own people. An organization can help but the success of a survivor depends upon her own instinct and intelligence.

Depression-Cause and Effect

In the dark corner with ghosts
I paid a heavy depression cost;
God gave me a sweet angel
and her to you, I simply lost.

Some kind people do care
But relation is a two-way affair,
I feel barren, dull within
Have nothing much to share.

They say my tasks are all undone
But I have been busy, overwhelmed;
I saw good fortune dance away
Leaned on someone else’s sway.

My life is a thick layer of clouds
I fall and fall, no one to hold;
I hope and pray a spark in night,
may ignite the dim internal light.

——–

સૂકાયેલા આંસુ

નિરાશા ; કારણ-પરિણામ

આ નિરાશાના અંધારે ઓરડે,
એકલતા દર્દની દીવાલમાં,
હિબકા ભરૂને હસુ બાવલી,

પ્રભુએ આપેલી  મને એક પરી,
શોધુ હું ક્યમ ગલી અંધારી.
બોલાવું તો ય  દૂર ગઈ સરી.

કોને કોસુ ને કોને  પરહરૂં!
મારી કિસ્મતનું પતંગિયું,
અન્ય કોઈ સંગમાં ઊડી રહ્યું.

પડતી આથડતી  અવકાશમાં,
ખુલ્લી બારી ને મન મુંજાયું,

હું જ  ખુલા દ્વાર જઈ ભીડાવું.

એક જ તણખો  કે આ દિલ જલે,
અચેતન જડને ઢંઢોળે
એક દે નિશાની મમજીવને,
હું અહીં છું, જીવંત છું!
———-

Helping Hand

Posted in વાર્તા by saryu on December 1st, 2008

P323

 A survivor’s story 

 

             I was in America less than three years and was filling up the pages in my diary with my secret tortured life. At the age thirty-five, I left my own business in India and came here to join this new family with many dreams. But in this house I was treated as a slave. I was expected to serve my husband, mother-in-law and teenager stepson with the

preset rules of when, where, how and which way.  I kept on doing all that happily, from 5am to 10pm, with the longing that my husband shows some care for me. I was called stupid because my English was not good and I was humble. I was not allowed to know any thing about household finances or his income. I was giving him all my earnings and in return I was given a small allowance.  The verbal abuse was constant from husband and mother-in-law. My diary was soaked with my lonely tears.

   

            All the people I knew were my husband’s friends and relatives. Whom can I tell and who will believe me?  I cannot write to my family in India because, my in-laws were extremely sensitive about their reputation in society. My husband moved out of our bedroom and told lies to his mother and to the casual, so called, friends. My Ex and his mother started telling me to “pack your bag and get lost”.  They wanted me to leave penniless and humiliated so they can look good in the society. He threatened me with legal consequences.

 

          Finally, I mustered up my courage and talked to one of his friends, who is a Domestic Violence Volunteer. First, I told her very little and waited for her reaction. After a few days I felt that I could trust her. Once I had her support, my self-confidence and strength slowly came back. I had to relearn to be strong. My advocate was my lifesaver. I no longer felt helpless. The Organization helped me with the lawyer’s fees and my advocate spent countless hours with me and accompanied me to get through the legal and emotional web. I moved out of that house with good settlement, with good friends and with dignity. I cannot imagine where I would have been without their help. My mentor expressed my feelings in her poem. 

A Survivor

                  

————- 

 

 

  Working with the victims of domestic violance,poems like this has been written.

                                                                Saryu Parikh

 

                          Painting By: Dilip Parikh      

       

          Helping Hand

 

sis, I accepted strangers as my own

my heart was full of hopes and dreams

I came trusting the thread of love

I enjoyed the bliss of marriage

 

 He was center of my universe

he was staying in my inner most trust

he was the purpose of my breath

now miserable cry in my sigh

 

that tender string broke in the midst

couldn’t mend it with  all  the  efforts

he cut it with a jerk, left me sad and helpless

now all alone, who’s support will I have!

 

let the tears flow today due to the sudden burn

but my soul lamp is shining with the inner strength

 promise, I will find my lost self respect

with the help of your sweet smile, o’sis

with the help of your sweet smile 
————–

 When you work you are a flute through whose heart the whispering of the hours turns to music.
….And what is to work with love? It is to weave the cloth threads drawn from your heart, even as if your beloved were to wear that cloth………              __Khalil Gibran, The Prophet.

 

| Comments off

અપેક્ષા – ગુર્જરી ડાયજેસ્ટમાં ૪/૨૦૦૯માં પ્રકાશિત

Posted in વાર્તા by saryu on April 27th, 2008

અપેક્ષા                                                                     લે. સરયૂ પરીખ

‘આજે સરગમ કેમ હજી આવ્યા નહીં?’
અવન્તિકાબહેન ક્યારનાં સવારની પુજામાંથી પરવારી સરગમની રાહ જોઇ રહ્યાં હતાં.
ચાર મહીના પહેલાં અવન્તિકાબહેન નિવૃતિ નિવાસમાં આવ્યાં ત્યારે એમનો ચહેરો જોઇને કોઇને કલ્પના પણ ના આવે કે આ બહેન કેટલાં હસમુખા સ્વભાવનાં હશે!  બધાનુ કરી છુટે એવા – પણ બદલામાં સારી વર્તણૂક ન મળે તો ધમકાવી કાઢતાં જરાય વાર ન લગાડે. ભક્તિના નામે રઝળપાટ કરે અને ધાર્મિક ક્રિયાકાંડમાં તન મન અને ધન ખર્ચી નાખે. સાહેબનાં પત્ની તરીકે સુખમય જીવન જીવેલાં.
જ્યારે દીકરો વહુ ઘરડાંઘરમાં મૂકવા આવેલા ત્યારે અવન્તિકાબહેન એટલાં મુંજાતા હતા કે આંખના આંસુ પણ સંતાઈ ગયાં હતાં. આગળની ઓફીસમાં મિસ.મેનનની રાહ જોતાં બેઠાં હતાં.  ત્રણેમાંથી કોણે શું બોલવું એ ખબર નહોતી પડતી. વહુના મનમાં ગુસ્સો અને  ધુંધવાટ ભરેલાં હતા, ત્યારે દીકરો મહેશ  અન્યમનસ્ક  ભાવથી  ક્ષુબ્ધ બની બેઠો  હતો.  મોટાભાઈ-ભાભીએ તો કહી દીધું  હતું, ‘તમને યોગ્ય લાગે એમ કરો.  બાને ક્યાં અમારે ત્યાં ફાવે છે?’  મહેશ વિચારે કે હવે બીજો કોઈ ઊપાય નથી.જ્યારે બીજી તરફ અવન્તિકાબહેન મનમાં ગણગણતાં હતાં…. ‘ એમાં મે શું ખોટુ કરેલું?  મારી સિત્તેર વર્ષની ઊંમરની પણ કોઈ માનમર્યાદા નથી રાખતાં.  ભલે, અજાણી જગ્યામાં નાખી જાવ. મારે કોઈની જરૂર નથી.
દીકરાને થાય કે હવે કોઈ ઑફિસમાં આવે તો સારું. સેક્રેટરી બેસવાનુ કહી ક્યારની ગઇ.  બહારથી તો મકાન સારું દેખાય છે. આગળના રૂમની સજાવટ પણ સારી છે. ઠંડક પણ છે. બાએ કહ્યા પ્રમાણે સફેદ સ્વેટર પહેર્યુ એ સારું  કર્યું. મહેશની નજર મા તરફ વળી.  ‘કેટલી પાતળી થઈ ગઈ છે પણ માનસિક શક્તિ હજી ઓછી નથી થઈ. જરા જીદ કરવાની આદત ઓછી કરી હોત તો આ દિવસ ના આવત.  ગમે તેમ કરીને મીનળને સમજાવી લેત, પણ બાએ એમનો કક્કો ન છોડ્યો તે ન જ છોડ્યો. અને જ્યારે સુનીલ-સુમનની સલામતીની વાત આવે ત્યારે બાનો બચાવ ક્યાં સુધી થાય?’   દીકરાને  આશા હતી જરા અહીં ગોઠવાઈ જતાં બાનો આનંદી સ્વભાવ પાછો આવી જશે. આમ આજે મન મક્કમ કરીને બાને ઘરડાંઘરમાં લઇ જ આવ્યાં.
અંતે નિવૃત્તિ નિવાસના ડિરેક્ટર મિસ.મેનન આવ્યા અને જરૂરી કગળો તૈયાર કરી આપ્યા. અવન્તિકાબહેનને ડાયાબિટીસ સિવાય કાંઇ બીજી તકલિફ નહોતી. અહીં શાકાહારી ખોરાક જ આપવામાં આવે છે એ જાણીને એમને શાંતિ થયેલી. મિસ.મેનને ફોન કરીને અંદરથી કોઇને આવવાનું કહ્યું. થોડા સમયમાં સવિતાબહેન નામના બહેન આવીને ત્રણેને અંદર લઈ ગયા. રૂમ પાસે પહોંચતાં જ હસતો અવાજ સંભળાયો,
‘હલ્લો, કેમ છો? મારું નામ સરગમ. તમારું નામ?’   ‘અવન્તિકા’  એમણે ધીમથી જવાબ આપ્યો.
‘મજાનુ લાંબુ નામ છે. હું તમને મિસિસ.એન્ કહું તો વાંધો નથીને?’  ‘ભલે’  અવન્તિકાબહેને રસ વગર જવાબ આપ્યો
સરગમ એમનાં દીકરા-વહુને પણ પ્રેમથી મળેલી. પોતે જ એમને રૂમ તથા બાથરૂમ બતાવવા લઈ ગયેલી. સરગમ પ્રસન્નતાથી વાતચીત
કરતી હતી પણ અવન્તિકાબહેનને તો ત્યાંથી ક્યાંય દૂર ભાગી જવાનું મન થતું હતું. મન-મગજનો વાર્તાલાપ તો ચાલુ જ હતો.
‘ અરેરે! અહીં તો ભગવાનનુ મંદિર પણ નથી. આ જગ્યામાં કોઈ સંતનાં પગલાં પડ્યાં નહીં હોય એવી અપવિત્ર જગ્યામાં મારાથી કેમ રહેવાશે!’
સરગમ જે કહેતી હતી એ એમને કાંઈ સંભળાતું નહોતું.  ‘ મારા ઠાકોરજીને અહીં જરાય નહીં ગમે. આ ઓરડામાં બીજા કોઈ ધર્મિષ્ઠ બહેન હોય તો સારું, જેને છૂતાછૂતનું ભાન હોય!’
‘જુઓ બા, આ રૂમ તમને ગમશે,’  મીનળ બોલી, ‘ આ ખાટલો ઠીક છે ને?  તમારી શાલ બેગમાં મૂકી છે.’
‘હાં, ઠીક છે.’  અવન્તિકાબહેન બોલ્યા. પણ મનમાં વિચારે કે,  ‘હવે મીઠાશ બતાવે છે. ગઈકાલે જે કકળાટ કર્યો હતો એ કાંઈ હું ભૂલી જવાની છું? મેં તો કેટલી શાંતિ રાખેલી પણ એણે તો રાડ્યું પાડે રાખી.
રહેવાની જગ્યા જોવાઈ ગયા, દીકરો-વહુ  ‘ધ્યાન રાખજો’, કહીને જતાં રહ્યાં. અવન્તિકાબહેન એક્લાં રૂમમાં પથારી પર વિચારની અવસ્થામાં ખબર નહીં કેટલી વાર બેસી રહ્યાં હતાં. આંખોમાંથી આંસુની ધારા એમનાં પાલવને ભીંજાવી રહી હતી. નાનાં હતાં ત્યારે એમનાં બાપુ કહેતાં, ‘બેનાને તો પાંપણે પાણી.’ એ ઉંમરે એમને કલ્પના પણ નહોતી કે પોતે ક્યારેક સિત્તેર વર્ષનાં થશે અને આમ રડતાં બાપુને યાદ કરશે! યાદોની હવા ક્યાંથી ક્યાં ખેંચી જાય છે!
બપોરનો ચાનો સમય થતાં સવિતાબહેન બોલાવવા આવ્યાં, ‘મને સરગમબહેને વાત કરી કે તમારૂં નામ અવન્તિકાબહેન છે. ચાલો, ચા પીવા જવાનો સમય થયો છે, આવો છો ને?’  ….  ‘હાં,ચાલો. ‘ એમને સારૂં લાગ્યુ કે રોજની જેમ એકલાં એકલાં ચા નહીં પીવી પડે. જમવાના રૂમમાં જુદાં જુદાં ટેબલો ગોઠવેલાં હતાં. એક બહેનની પાસેની ખાલી ખુરશીમાં એ બેસી ગયા. થોડીવાર કોઇએ ધ્યાન આપ્યુ નહીં. ચાના કપ આવ્યા એટલે બધાં શાંતિથી ચા પીવા લાગ્યાં.
અવન્તિકાબહેનને થયું, ‘આ ચા તો બહુ ગળી છે. મને પસંદ એવું કાંઇ અહીં નહીં મળે.’ ત્યાં બાજુવાળાં બહેન બોલ્યાં, ‘ એ સરગમબહેન!  અહીં આવો તો.’ સરગમ ઊભાં થઇને આવ્યાં અને સીધાં જ અવન્તિકાબહેન પાસે આવી ને બેઠાં.
‘ચા પીધી ને?’  અવન્તિકાબહેને માથું નમાવી હા પાડી. ‘હું તમને આ બધાંની ઓળખાણ કરાવું.’  સરગમ હસીને બોલ્યાં,  “પેસ્તનજી દારૂવાલા, વલ્લભભાઈ ચોરડીયા, વિનયવભાઈ પંડ્યા અને લીલાબહેન. તમે અને લીલાબહેન એક રૂમમાં જ  છો.’  હવે લીલાબહેનનાં મુખ ઊપર હાસ્ય આવ્યું.
પેસ્તનજી કહે, ‘સોજ્જો તમો અહીં આયા. તમોને ગમશે.’  વલ્લભભાઈએ માંડ માથું હલાવ્યું.
વિનયભાઈએ પુછ્યું,  ‘ક્યાંના છો?’
અવન્તિકાબહેન, ‘ ભાવનગરની છું. હવે છોકરાઓ મુંબઈમાં ગોઠવાયા તેથી ભાવનગરમાં ખાસ કોઈ નથી, મારા ભાઈનું કુટુંબ જ છે.’  આટલું બોલતાં તો એમનું મન વ્યાકુળ થઈ ગયું અને આંખમાંના આંસુને પી જવા હોઠ મજબૂતાઈથી બંધ કર્યા. સરગમ સામે જોઈને જાણે મદદ માંગી રહ્યાં. સરગમે ભાવથી એમના ખભા પર હાથ મૂક્યો. બધાંની સામે જોઈ બોલ્યાં, ‘ચાલો રમત ગમતનો સમય થયો છે, તો જઈએ.’  પેસ્તનજીએ એમની લાકડી સંભાળી અને તેનાં ટેકે ટેકે બહાર ગયા.
લીલાબહેન કહે,  ‘ચાર વાગે પાછા રૂમમાં જશું પછી તમારે કાંઈ મદદની જરૂર હોય તો કે’જો.’  અવન્તિકાબહેને હસીને આભાર માન્યો.
સામેના મોટાં હોલમાં સરગમ સાથે ગયાં જ્યાં નાનાંમોટાં રમી શકે એવી રમતો હતી.  કેટલાંય ઘરડાં સભ્યો આમતેમ પોતાની જ દુનિયામાં ખોવાયેલાં ફરતાં હતાં. કેટલાંક પત્તા રમવાના ટેબલ પર બેઠાં હતાં. વિનયભાઈએ પૂછ્યું, ‘ અવન્તિકાબહેન્, બ્રીજ રમતાં આવડે છે?’  ‘હાં, થોડુંથોડું;  થોડાં દિવસ પછી પ્રયત્ન કરીશ.’  એમણે ઉત્સાહ વગર જવાબ આપ્યો અને એક ખૂણામાં પિંગ-પોંગના ટેબલ નજીક ખુરશીમાં બેસી ગયા. બધાને જોતાં જોતાં ક્યારે પૌત્રો સુનીલ અને સુમનની દુનિયામાં પહોંચી ગયાં એનો ખ્યાલ ન રહ્યો.  બેઉને નાનપણથી કેટલાં જતનપૂર્વક ઉછેર્યા છે! નાનો તો દાદી વગર પાણી પણ ના પીએ. એટલે જ નાનાની માંદગીમાં અવન્તિકાબહેનને હાજર રહેવું પડેલું. યાદ આવ્યું. અઠવાડિયામાં ચાર વખત છોકરાઓને મંદિર લઈ જઉં. કેવા આરતી કરતાં શીખી ગ્યા’તા! મીનળ અને મહેશ કીધા કરે, ‘આ બધી અંધશ્રધ્ધા છે.’ પણ સાંભળે કોણ?  ‘એમને શું ખબર પડે’  એમ પોતે વિચારે.
‘અવન્તિકાબહેન કયાં ખોવાઈ ગયા છો? તમારી પાસે બેસું?’  સરગમે વિચાર તંદ્રામાંથી જગાડ્યાં. ‘હાં
સરગમ સહાનુભૂતિપૂર્વક બોલેલાં,  ‘અવન્તિકાબહેન, તમને પહેલે દિવસે કાંઈ પસંદ નહીં પડે પણ હિંમત નહીં હારતાં, ધીરે ધીરે ગમી જશે. અને આમ તો જ્યાં રહીએ ત્યાં પ્રેમથી રહીએ તો બધે ગમે.’  પણ અવન્તિકાબહેનના મનનો વિરોધ-વંટોળ કાંઈક બીજું જ સાંભળતો હતો. ‘મારૂં કામ હતું ત્યાં સુધી મને રાખી અને હવે ઘરમાંથી કાઢી મૂકી. માંડ માંડ ઘરમાં ધરમ-કરમ, પાઠ-પૂજા ચાલુ કર્યા હતાં. ઘર કેવું પવિત્ર થાય! બસ હવે તો બધી માંડવાળ. આટલાં કલાક લાંબા લાગે છે, તો વરસ કેમ જશે?’  મહેશ કહી ગયો હતો કે એક વરસ નિવ્રુત્તિનિવાસમાં રહો પછી વિચારશું.

આમ મૂંઝવણમાં પહેલી રાત તો જેમતેમ પૂરી કરેલી. બીજે દિવસે સવારનાં નાસ્તા પછી લીલાબહેન સાથે બેસીને વાતચીત શરૂં કરી.
‘તમે અંહી ક્યારથી છો?’ અવન્તિકાબહેને પૂછ્યું.
‘પાંચ મહિનાથી છું. મને સ્ટ્રોક આવેલો પછી જમણાં કાને સંભળાતુ નથી. મને વાંચવાનો બહુ શોખ. કેટલીયે ચોપડીઓ વાંચ્યા કરૂં છું.’  લીલાબહેન પાતળી કાયાને ટટ્ટાર રાખીને બેઠાં હતાં.
‘તમે નાનાં હતાં ત્યારે શું નોકરી કરતાં હતાં?’  અવન્તિકાબહેનને થયું કે આટલું વાંચે છે તો શિક્ષક હશે.
‘મને સ્ટ્રોક આવેલો. મને વાંચવાનો બહુ શોખ.’  લીલાબહેન એમની ધૂનમાં બોલતાં હતાં. અવન્તિકાબહેનને ખ્યાલ આવ્યો કે એમને લાંબા સમયની યાદદાસ્ત નથી રહી. ત્યાર બાદ એમને ભૂતકાળમાં લઈ જવાની કોશિશ કરવાનું છોડી દીધું.
અવન્તિકાબહેને બેગ ખોલી વસ્તુઓ ઠેકાણે મૂકવા માંડી. બે ત્રણ સાડલા ઊપાડ્યા ત્યાં નીચેથી બેય દીકરાના કુટુંબના ફોટા અને સુનીલ-સુમનના હમણાં પડાવેલા ફોટા સામે નજર પડી.  ‘ફોટા પડાવવા જવાનું હતું ત્યારે વાળ ઓળાવતાં બાળકોએ કેટલી લમણાંફોડ કરાવેલી!’  એમને યાદ આવી ગયું.
પાંચ વરસનો સુમન અને આઠ વરસનો સુનીલ પણ હોશિયારી તો વીસ વરસનાં હોય ને એવી – આમ અવન્તિકાબહેન ગૌરવ સાથે બધાંને કહેતાં. આટલાં વર્ષો એમણે કુટુંબની માયાને સર્વસ્વ માની એ જ માયાજાળમાં ગૂંચવાયેલા રહેલાં. મંદિર જવું, પૂજાપાઠ કરવાં, એને જ ધર્મ સમજતાં. રોજ ઊઠીને કોઈ વખાણ કરે તો ખુશ અને ના કરે તો ક્લેશના કાદવમાં ડૂબી જાય. કાંઈ તક મળતાં મનનો ઊભરો વાણી અને વર્તન દ્વારા બતાવી દેવાનો અને સાથે સાથે રડવાનુ પણ ખરૂં.  ‘મારૂં તો કોઈ સાંભળતુ જ નથી. હું તો કેટલી સારી છું!  કોઈ આશા નથી રાખતી. પણ જુઓ…. છે કોઈને મારી દરકાર!’
બારણાં પર ટકોરાં પડ્યા અને સરગમનો અવાજ આવ્યો,  ‘અંદર આવું?’
‘હાં, આવોને.’  અવન્તિકાબહેને હસીને આવકાર આપ્યો.  ‘આ જુઓ, મારા દીકરાઓ અને નાના સુનીલ અને સુમન.’ સરગમ ફોટાઓની સામે જોઈ રહી હતી. અવન્તિકાબહેને આગળ ચલાવ્યું.  ‘મેં જ આ બેયને મોટા કર્યા, સાંચુ કહું છુ. રાત-દિવસ બે બાળકોની સાચવણી કરી છે. મંદિર લઈ જઈને બાબા ગુરૂના આશીર્વાદ લેવરાવ્યા. પણ હોળી ટાણે સુમન માંદો પડ્યો ત્યારે ઠીક ન થયું.’
‘શું ઠીક ન થયું?’ સરગમે પૂછ્યું.
” મારા હૈયા પર બહુ ભાર થઈ ગયો છે તેથી મારે કો’કને તો કહેવું જ પડશે. તમને કહું પછી તમે જ ન્યાય કરજો. ‘અવન્તિકાબહેનને એ વાત એટલી મનમાં ઘૂંટાઈ રહી હતી કે હવે બહાર કાઢ્યે જ છૂટકો. ‘સુમનને ડોક્ટરે કહ્યું હતું ન્યુમોનિયા થયો છે. મને બાબા ગુરુમાં બહુ શ્રધ્ધા. દવાની ગોળીઓમાં શું ભલીવાર હોય છે? મેં તો મંત્રેલી રક્ષાથી એને માથે ટીલાં કર્યા,ને હાથમાં ટીલાં કર્યા. સુમન તો ઊંઘ્યા કરતો હતો તેથી મને થયું કે સારું થઈ જશે. મારા બાબા ગુરૂની રક્ષા છે. પણ ત્રીજે દા’ડે સવારથી તબિયત વધુ બગડી અને ડોક્ટરને ઘેર બોલાવવા પડ્યા. ડોક્ટરે પૂછ્યું,  ‘દવાની ગોળીઓ બરાબર આપો છો ને?’
મીનળ કહે, ‘બાને સમય વગેરે બધું લખીને બરાબર ચેતવણી આપીને ગોળીઓ આપી છે. તે સુમનને ખવડાવતાં જ હશે. હમણાં એમને બોલાવીને પૂછું.’
મેં તો હા ના કરતા, બીતાં બીતાં રક્ષાની વાત કરી. ડોક્ટર,મહેશ અને મીનળના ગુસ્સાભર્યા ચહેરા હજુ મારી નજર સામે ચોંટી ગયા છે. ઇન્જેક્શન આપીને ડોક્ટર તો જતા રહ્યા. હું મારા રૂમમાં ભરાઈ ગઈ પણ મીનળ અને મહેશના અવાજો સાંભળીને હું ધ્રૂજી રહી હતી.મહેશનો છેલ્લે બારણાં પાસેથી અવાજ સંભળાયો, ‘જે કહેવાનુ હશે તે મારી બાને હું કહીશ, ઓકે! તારે બરાડા પાડવાની જરૂર નથી.’
મહેશ કલાકેક પછી પાછો આવ્યો અને ઊદાસ ચહેરે મારી પાસે બેઠો. કહે, ‘બા! અમે કહીએ છીએ કે આવી અંધશ્રધ્ધા છોડી દો પણ પથ્થર ઊપર પાણી. હવે તમને સંભળાય છે ઓછું, દેખાય છે ઓછું પણ જીદ વધતી જાય છે. દિવસે દિવસે તમારૂં અહીં રહેવાનું અશક્ય બનતુ જાય છે. મેં ભાઈ સાથે વાત કરી લીધી છે અને તમને નિવૃત્તિ નિવાસમાં મૂકવાનો નિર્ણય લઈ લીધો છે.’ મેં કહ્યુ, ‘તમને કશી સમજ નથી પડતી. બાબા ગુરૂની રક્ષામાં કેટલી શક્તિ છે!  ગયા અઠવાડીયે મંત્રેલા પાણીથી જ સુનીલની ઉધરસ મટી ગઈ હતી!’ ‘હેં! તમે મંત્રેલ પાણી સુનીલને આપેલું?’  ‘હા! એમાં ખોટું શું છે? તમારી સારી નોકરીઓ મારા મંત્ર જાપથી જ ચાલુ છે.’ મને લાગ્યું કે જાણે મહેશને ચક્કર આવી ગયા. હવે તમે જ કહો સરગમ, મારી વાત સાચી છે ને?’
સરગમ ધીરે ધીરે વિચાર કરતાં બોલ્યાં, ‘અવન્તિકાબહેન, તમારી માન્યતાઓને સત્યનું નામ આપો એ બરાબર છે? તમારા ધાર્મિક ક્રિયાકાંડને ભગવાનનું સ્વરૂપ માની લો અને અંધશ્રધ્ધાને સમર્પણ સમજો ત્યારે તમને તો નુકસાન થાય પણ બીજાને એમાં ઘસડી જવાનો પ્રયત્ન કરો ત્યારે એમને પારાવાર નુકસાન થાય.’
અવન્તિકાબહેન અકળાઈને બોલ્યાં, ‘મારો ધર્મ મને નાનપણથી એ જ શીખવાડે છે અને હું એ જ રીતે જીવવાની છું. થોડું ભણ્યા એટલે છોકરઓ એમ માનવાં માંડે કે હું ખોટી છું, એ મારાથી સહન નહીં થાય. મારી વાત એટલે સો ટકા સાચી.’ સરગમ ઠંડકથી બોલ્યા, ‘કશો વાંધો નહીં. ચાલો હવે બને તેટલું એ ભૂલી જાવ. આજનો દિવસ સૌથી વધારે અગત્યનો છે. ભૂતકાળનાં અનુભવોમાંથી કાંઈક શીખીને આપણી આજ સુધારવાની છે.’
આવા ઘણાં પ્રસંગો સરગમ સાથેનાં યાદ કરતાં અવન્તિકાબહેન ફરી પાછાં બોલ્યાં, ‘અરે! સરગમ કેમ હજી આવ્યા નહિ?’ આ ચાર મહિનાઓમાં એમનો એકે દિવસ સરગમ સાથે વાતો કર્યા વગર પૂરો નથી થયો. રોજની જેમ આજે પણ એ આતુરતાથી એમની રાહ જોઈ રહ્યાં હતાં. છોકરાઓનો કાગળ આવ્યો હતો એ સરગમને બતાવવાનો હતો. આટલા સમયના સહવાસમાં અવન્તિકાબહેનની વિચારોની જડતામાં થોડી થોડી કોમળતા ક્યારે દાખલ થઈ ગઈ એ એમને પોતાને પણ ખબર ન રહી.
નારાયણભઈ ઉતાવળા આવ્યા અને બોલ્યા, ‘આવન્તિકાબહેન! અશુભ સમાચાર છે. સરગમ આજે વહેલી સવારે હ્રદરોગના હુમલાથી મ્રુત્યુ પામ્યાં.’ અવન્તિકાબહેન પથારી પર બેસી પડ્યાં, ‘અરેરે! આવા અણધર્યા સમાચાર?  એના હસતાં ચહેરાને જોયા વગર મારા દિવસો કેમ જશે!’  મનુષ્ય સ્વભાવ, સ્વચિંતા પહેલી કરશે. અવન્તિકાબહેન, આંખનાં આંસુ લુછતાં, લીલાબહેન સાથે વાતોએ વળગ્યાં.  ‘સરગમબહેન કેટલાં ભલાં હતાં. જે પરિસ્થિતિમાં હતાં એમા સંતોષથી રહેતાં. કોઇ દિવસ પોતાના દીકરા-વહુનુ કે બીજાનું ખરાબ નહોતાં બોલ્યાં. બસ પ્રેમ આપવામાં જ મશગૂલ હતાં.’
…..આ પછી સરગમની યાદમાં અવન્તિકાબહેનના દિવસો પસાર થઈ રહ્યા છે. એમનાં સહજ રીતે કહેલાં વાક્યો ફરી ફરીને યાદ આવ્યા કરે છે. એમણે પહેલે દિવસે કહ્યું હતું એ પ્રમાણે, અવનન્તિકાબહેનને ધીરે ધીરે નિવ્રુત્તિનિવાસમાં ગમવા માંડ્યુ હતું. પોતે કકળાટ કરતા હતાં એનાં જેવુ કાંઈ ખરાબ લાગતું નહોતું.  ‘અંહી મને એકલી નાખી ગયાં’  એ ભાવને બદલે સરખી ઉંમરનાનો સહવાસ સારો લાગવા માંડ્યો. હવે તો અમુક રમતો અને ક્યારેક બ્રીજની પત્તાંની રમત પણ ઉત્સાહથી રમે છે.
સરગમબહેન કહેતાં કે પૌત્રોને ઉછેરવામાં મદદ કરો એ તો યોગ્ય છે પણ જરૂર કરતાં વધારે મોહ અને વિટંબણામાં પડ્યાં કે ખલાસ! ત્યાંથી જાકારો અને ક્લેશ સિવાય કાંઈ હાથમાં ના આવે. એમણે આ બે પંક્તિઓ કહેલી,
‘કર્મનો મર્મ, મર્મથી ધર્મ, ધર્મથી નીતિ હું સમજી
કર્મ અકર્મ વિકર્મની સાથે,સુકર્મની રીતિ હું સમજી’
આ પંક્તિઓ અવન્તિકાબહેનને ગમી તો ગયેલી પણ એને સમજીને જીવનમાં ઉતારી શકાય એ એમણે સરગમના જીવનવ્યવહારમાં જોયું. હવે એમને સમજાય છે કે આ ભાવ સહિત, અરે! આમાંથી થોડી જાગૃતિ હોત તો પણ આનંદમંગળ રહયા હોત.
સુનીલ, સુમન અને મહેશનો છેલ્લો કાગળ આવેલો એ ફરી આજે અવન્તિકાબહેન હાથમાં લઈને બેઠાં. સરગમને વંચાવવાનો ભાવ થઈ આવ્યો. ફરી વખત વાંચતાં જાણે સરગમનુ તાદ્દશ ચિત્ર ખડું થયું.  એ અવસ્થામાં એની સાથે વાતે વળગ્યાં.  ‘જો સરગમ!  મેં બે અઠવાડિયાં પહેલાં સુનીલના જન્મદિવસે કાગળ લખેલો, એનો કેવો સરસ જવાબ આવ્યો? મને હતું કે મારા વગર એ કોઈને નહીં ચાલે, પણ છોકરાઓ તો સ્કુલ પછી બાલવાડીમાં જાય છે અને બીજાં બળકો સાથે મજા કરે છે. મીનળ સાંજે પાંચ વાગે ઘેર લઈ જાય છે. ‘મારા વગર નહીં ચાલે’  એ ભ્રમણા ભાંગી ગઈ. રોજ હજી નાહી ધોઈને ભગવાનને પગે લાગે છે, હોં.’  અવન્તિકાબહેન મનોમન સરગમને ગૌરવ-સહિત કહી રહ્યાં હતાં.
લીલાબહેનની સાથે આટલા મહિના રહ્યા તો પણ એમની શાંત પ્રકૃત્તિ અને સરળ સ્વભાવને કારણે અવન્તિકાબહેનને જરા પણ માનસિક ખેંચતાણ ન લાગી. પોતાની દયા ખાવાની વર્ષો જૂની આદતને ખાસ પ્રોત્સાહાન નહોતું મળ્યું. એમની દીકરી અનુ અવારનવાર મળવા આવતી ત્યારે અવન્તિકાબહેન સાથે મીઠાશથી વાતો કરતી. અનુ કહેતી, ‘મારા બાને સ્ટ્રોક આવ્યો પછી નિવૃતિનિવાસમાં આવવાનો એમનો જ આગ્રહ અને સહકાર હતો, જેથી હું નોકરી પર હોંઉ કે બહાર ગામ, મારે ચિંતા ન કરવી પડે.’  અવન્તિકાબહેન તો આ મા-દીકરીનો સરળ સંબંધ જોઈને છક્ક જ થઈ ગયા. ન કોઇ ફરિયાદ, ન કોઇ હક્ક-માંગણી!
કબીરનો દોહરો એ જ કહેવા માંગે છે,
“સહજ મિલા સો દુધ બરાબર, માંગ લીયા સો પાની
ખીંચ લીયા સો ખૂન બરાબર, કહેત કબીરા જ્ઞાની”

અવન્તિકાનબહેનને થાય કે પોતે દીકરાવહુ અને ભાઈને કેવાં ટોંણા મારતાં, ‘તમને પહેલા જેવો પ્રેમ નથી, મને તો યાદ પણ નથી કરતાં’ – કહીને રડવા બેસતાં. ઉંમર સાથે પરિસ્થિતિ બદલાતાં સ્નેહનાં સ્વરુપો બદલાયાં કરે જેનો સદ્‌ગુણી સ્વીકાર કરી આગળ વધતા રહે. સરગમ અને લીલાબહેનના સહવાસથી એ તો ચોખ્ખુ દેખાયું કે પ્રેમ આપીએ એથી બમણો પાછો મળે.
સમય સમયનું કામ કરતો ચાલતો રહે છે. દિવાળી સમયે બધાં મળવા આવેલા અને અવન્તિકાબહેનને બહાર જમવા લઈ ગયેલાં. સુનીલ-સુમનને ખબર કે બાને પિઝા બહુ ભાવે છે તેથી ખેંચીને લઈ ગયેલા. મીનળ સાથે સામાન્ય વાતચીત કરેલી પણ બે જણા વચ્ચે દીવાલ ઉભી થઈ ગયેલી એ હજી ખસી નહોતી. અવન્તિકાબહેન પોતાને સમજાવવા પ્રયત્ન કરે કે, ‘આમ તો સારી છે. મહેશ અને બાળકોને કેટલા સારી રીતે સંભાળે છે!’  પણ હજી એમનું મન એને માફ કરવા તૈયાર નહોતું. મીનળે પૂછેલું, ‘બા, તમને અંહી ગમે તો છે ને?’  ‘ ખાલી વિવેક કરવા પૂછ્યું હશે…’  પોતાનો અહ‌મ્‌ એ પ્રમાણે મીનળની લાગણીની કિંમત કરતા રોકતો હતો.
બધાં મૂકીને ગયા પછી લીલાબહેન કહે, ‘ બન્ને ભૂલકાઓ એની મમ્મી જેવાં મીઠાં છે.’ એ સાંભળી અવન્તિકાબહેન મીનળને જૂદી દ્રષ્ટિથી જોવા લાગ્યાં. એમને થયું કે ઘરમા આવી સારી વ્યક્તિ અને પોતે બહારનાનાં વખાણ કરતાં થાકતાં નહોતાં.  ‘લીલાબહેન, એ ઘરમાં આવી ત્યારથી મેં જ એને બધુ મારી રીતે શિખવાડ્યું હતું. હું જે રીતે કરતી હતી એમ જ રસોઈ વગેરે બધું કરવાનું. એમાં કાંઈ ફેર પડે તો મારો પિત્તો જાય.’  અવન્તિકાબહેન પોતે જ પોતાની વાત સાંભળી સ્તબ્ધ થઈ ગયાં. પોતાના વડસાસુ આવું જ બોલતાં અને પોતે નાની વહુ તરીકે આવા વર્તનને જુલમ માનતાં. એમનાં પોતાના સાસુ ભલાં હતાં તેથી લાંબુ સહન નહોતું કરવું પડ્યું. વડસાસુ તો થોડાં જ વર્ષોમાં સ્વર્ગે સિધાવ્યાં હતાં
આ સાથે સરગમ સાથેની વાતચીત થયેલી એ પણ યાદ આવી. અવન્તિકાબહેન કહેતાં હતાં, ‘મને ફૂલ-સજાવટનો બહુ શોખ. ઘર સજાવટ તો મારી પસંદગી પ્રમાણે જ થાય. એક વખત મહેશ-મીનળ મને પૂછ્યા વગર ખુરશીઓ લઈ આવ્યા. મને જરાય ન ગમી. એની ખોડખાંપણ રોજ દેખાડ્યાં કરું. ત્યારપછી મારી હાજરી વગર કશી વસ્તુ ખરીદે જ નહીં ને!’
સરગમે એ વખતે કહેલું, ‘ મિસિસ.એન, તમે એ વિચાર કર્યો છે કે એ ઘર મીનળનું હતું કે તમારું! મીનળને એના શોખ મુજબ સજાવટ કરવાનું મન નહીં થતું હોય? મન મારીને તમારું માન જાળવ્યું હોય એનો અર્થ એવો કેમ કરી શકાય કે એને કાંઈ ઉમંગ નહીં હોય?’  અવન્તિકાબહેને પોતાનો બચાવ જરૂર કરેલો, ‘પણ મારી પસંદગી એટલી સરસ કે બધાં વખાણ કરે.’ ફોટા ક્યાં લગાડવા, હીંચકો ક્યાં બાંધવો એ બધાનો હું વિચાર કરી મહેશ પાસે એ પ્રમાણે જ કરાવું. મહેશ ઘણીવાર સાભળે નહીં તો મારા કચવાટ પછી મીનળ જ કહે કે, ‘બા કહે એમ કરો.’  હવે એમને ખ્યાલ આવે છે કે, ‘બા કહે એમ કરો જેથી શાન્તિ થાય.’ અવન્તિકાબહેનને સમજાયું કે હું મારી મર્યાદા ન સમજું તો કોઈકે તો પોતાનો આગ્રહ નિર્મૂળ કરવો જ રહ્યો.
જુદા રહેતા દીકરાની વહુએ તો પહેલેથી જ એટલો ઠંડો સંબંધ રાખ્યો હતો કે એની પાંસેથી કોઈ પણ આશા રાખવાની જ નહોતી. પ્રસંગે અને દિવાળીએ આવીને મળી જાય એટલે બસ પત્યું. યાદ પણ નહોતું આવતું કે મોટાને ઘેર જમવા ક્યારે ગયાં હતાં! એક પૌત્રી છે જે દાદીને ખાસ અગત્ય આપતી નહીં. હવે તો હાઈસ્કુલના છેલ્લા વર્ષમાં ભણતી હશે.
બહારથી જનકભાઈનો મોટો અવાજ સંભળાયો. અવન્તિકાબહેને બહાર જઈને જોયું તો એ બાપદીકરો બહારના બારણાં પાસે ઊભા ઊભા ચર્ચા કરતા હતા. જનકભાઈ મોટેથી કહે, ‘ એવા કાંઈ ખોટા ખર્ચા કરવાની જરૂર નથી, સાદાઈથી કરો. મેં કેટલી મહેનતથી બધું ભેગું કર્યુ છે, ઈ તમારે ઊડાડવા માટે નથી.’ દીકરો શરમાઈને એમને ધીમેથી બોલવા કહેતો હતો પણ જનકભાઈ સાંભળે તો ને!  અંતે ધડ કરતું બારણું બંધ કરીને બહાર નીકળી ગયો. જનકભાઈ ધૂંવાંપૂંવા થતાં પાછા ફર્યા.  ‘સાવ બૈરી કહે એમ કર્યા કરે છે.’ એમ બબડતા અંદર ગયા.
આ દ્રશ્ય જોઈને અવન્તિકાબહેન વિચાર કરતાં પાછાં ફર્યાં. મીનળ જે ખરીદી કરીને લાવે એ વિષે પોતાને દર વખતે કાંઈક બોલવાનુ હોય જ – આ તો સારુ નથી, પૈસા વેડફાઈ ગયા, વગેરે. બોલવાનુ હોય જ. મીનળ ખાસ કરીને ઘરમાં જરૂરી વસ્તુઓ લાવતી તોય મનનો દ્વેષ વાણી ઉપર સવાર થઈને બહાર આવતો. મનમાં એમ પણ થતું કે એ કમાય છે એટલે કેવી છૂટથી પૈસા ખર્ચે છે જયારે પોતાને દર વખત પતિની ‘હા’ થાય પછી જ કાંઈક ખરીદી શકાતું હતું. આખી જિંદગી પૈસા બાબત બીજાના અંકુશનો અનુભવ, મીનળ તરફ દ્વેષભાવ લાવતો, એ આજે સમજાય છે.
હવે નિવૃત્તિનિવાસમાં આવ્યે અગિયાર મહિના થવા આવ્યા ત્યારે અવન્તિકાબહેનનુ મન હળવું થયું અને મીનળને કાગળ લખવાની ઇચ્છા થઈ. સરગમ કહેતાં એમ, ‘જાગ્યા ત્યારથી સવાર.’
એમણે લખ્યુ કે, ‘ પોતાના વિચારોને બીજા પર ઠોકી બેસાડવાના મારા સ્વભાવની સુહ્ર્દયી સરગમ સાથે વાતો કરતાં જાણ થયેલી. એ તો ક્યારનાં અમને છોડીને જતાં રહ્યાં છે પણ એના મીઠાં ટૂંકા વચનો હજી મને સારે રસ્તે દોરે છે. ધર્મમાં પૂજાપાઠ વગેરે જરૂરી છે પણ એ જ ધર્મ છે એમ માનીને આખી જિંદગી જીવવી એ કેટલી મોટી ભૂલ છે! મારો ભગવાન મારાં તેમજ સર્વેના હ્રદયમાં બેઠો છે એ કેમ ભૂલાય? આપણોં પહેલો નિયમ કે હિંસા ન કરવી, એમાં સ્વાર્થી આગ્રહોથી બીજાની લાગણી ન દુભાવવી એ પણ આવી જાય. હું બહાર દોડતી અને મારા ઘરની વ્યક્તિને ઓળખવાની દરકાર નહોતી કરતી. દીકરી! તું તો મારા ઘરની   લક્ષ્મી  છે એ વાતની આજે કબૂલાત કરું છું. ક્યારેક તારી માફી માંગવા જેટલી નમ્રતા પણ આવશે. મારા જયશ્રીક્રૃષ્ણ.
વળતો ઉમંગભર્યો જવાબ આવ્યો. ‘બા, હવે વરસ થવા આવ્યું. અમે તમને આવતા અઠવાડીયે લેવા આવશું.’  આવવાના દિવસે અવન્તિકાબહેન ઉત્સાહથી, એમની સુઘડ ઢબથી નવો સાડલો પહેરી, રાહ જોતાં હરતાંફરતાં હતાં.
સુનીલ અને સુમન દોડતા આવી દાદીને વળગી પડ્યા. પાછળ મહેશ અને મીનળ પણ હસતા ચહેરે આવ્યાં. થોડી વારમાં મહેશ અને બાળકો પેસ્તનજીની સાથે બગીચો જોવા ગયાં. મીનળ બોલી, ‘બા! અમે તમને લેવા આવ્યાં છીએ. મારી આટલાં વર્ષોમાં જે ભૂલચૂક થઈ હોય તે માફ કરજો.’
અવન્તિકાબહેન મીનળની નમ્રતાથી દ્રવિત થઈ ગયાં.  ‘બેટા, ભૂલચૂક તો બધાંની થાય, પણ એને સમજીને સુધારી શકીએ તો આપણી શાન્તિ કાયમ રહે.’  મીનળને સાસુની સમજભરી વાણી સાંભળી આશ્ચર્ય અને આનંદ થયા.
મહેશ પાછો આવીને કહે, ‘ચાલો બેગ લઈ આવુ.
અવન્તિકાબહેન કહે, ‘બેટા, અહીં બેસ. મારી વાત સાંભળ. મને હવે અહીં નિવૃત્તિનિવાસમાં ગોઠી ગયું છે. પ્રસંગે મુબઈ આવતી-જતી રહીશ પણ હમણા તો મારે અંહી રહેવું છે. મને એ વાતનો આનંદ છે કે મારે જરૂર પડશે ત્યારે દીકરાવહુનુ ઘર સદાય આવકાર આપશે. હું ગમે ત્યાં રહું, બસ આ સ્નેહનો તાંતણો જોડાયેલો રહે.’
મહેશ-મીનળ અને બાળકોએ આગ્રહ કર્યો પણ અવન્તિકાબહેન હસીને પોતાના નિર્ણય પર મક્કમ રહ્યાં. બધાંને  ‘ફરી મળશું’  કહીને વિદાય કર્યાં. ચહેરા ઉપર સ્મિત સાથે નિવૃત્તિનિવાસની પ્રવૃત્તિમાં જોડાવા અંદર જતાં જતાં ગાતાં હતાં.
‘પ્રભુ મારી આશા નહિવત કરજે
પ્રભુ મારી અપેક્ષા નિર્મૂળ કરજે’
તો જાણે સરગમ સાથે સૂર પુરાવતી સંભળાઈ
‘સુખી કરીને સુખી થવાની એક અજબ એ ચાવી
જરી તરી  નહીં   કોઈ  અપેક્ષા  ‘સરયૂ’ સંસારીની’

——————————–



Type in

Following is a quick typing help. View Detailed Help

Typing help

Following preferences are available to help you type. Refer to "Typing Help" for more information.

Settings reset
All settings are saved automatically.